راه‏حل نهايي مشکل اثبات اول ماه قمري (؟)

دکتر سید محمد نوربخش
smn2133@columbia.edu
مهندس مهرداد رجبی

از آنجایی که وحدت در دین اسلام بسیار مهم بوده و از جمله مواردی که سبب تقویت این امر می شود هماهنگی بین تقویم اسلامی، اعیاد و ایام شرعی ( عید فطر، عید قربان و شب های قدر ) بین مسلمانان جهان است که نیازمند تشخیص صحیح اول ماه قمری می باشد.

عمدتا بر اساس نظر علمای دینی شیعه و سنی، تشخیص اول ماه قمری بر پایه رویت هلال ماه نو می باشد که منجر به برخی مشکلات و سبب عدم هماهنگی در مورد روزهای شرعی بین مسلمانان جهان شده است.

از جمله این مشکلات:

1-    رویت هلال اول ماه به علت کوچک بودن آن و ضرورت مشاهده اش قبل از غروب آفتاب  تقریبا غیرممکن می باشد.

2-    بالاتر از عرض جغرافیایی 65 درجه شمالی و جنوبی که خورشید ماه ها غروب نمی کند (مانند سوئد، دانمارک) رویت هلال ماه نو قبل از غروب آفتاب غیرممکن است .

در راستای ارائه راهکارهایی مناسب جهت رفع مشکلات مذکور، پژوهشی پیرامون حرکات ظاهری ماه و خورشید و برخی پدیده های نجومی مربوط به آن مانند ماه گرفتگی و خورشید گرفتگی،  انجام شده است که در ادامه بیان می گردد .

برای انجام این پژوهش تیم تخصصی تشکیل شد و پس از مطالعه روی مسائل نجومی و فقهی و قرآنی با لطف خدا راهی بر ما آشکار شد که برای اثبات اول ماه قمری نیازی به رویت هلال ماه در اول ماه قمری نداریم و میتوانیم از روشهای دیگری  که بسیار دقیقتر هم هستند استفاده برد . پس از حصول نتیجه برای اطمینان از درستی کار، نتایج کار با تعداد بسیار زیادی از مراجع شیعه داخل و خارج از کشور در میان گذاشته شد تا نظراتشان شنیده شود. خلاصه این پژوهش در زیر آورده شده است.

یافته های علمی :

همانطور که می دانیم، ماه بطور متوسط در هر 29.52 روز یک بار به دور زمین می گردد. که در طول این مسیر به واسطه گردش ماه به دور زمین، زاویه بازتاب نور خورشید از سطح ماه به زمین تغییر نموده و در نتیجه ماه به شکلهای مختلفی از جمله قرص کامل، قرص نیمه و هلال دیده می شود .

امروزه با استفاده از مشاهدات نجومی دقیق و با تکنیک های پیشرفته ای مانند ( Lunar Laser Ranging ) LLR   که با ارسال امواج لیزری به سطح ماه و دریافت امواج انعکاس یافته توسط منشورهای مستقر در سطح ماه، مدار دقیق ماه و موقعیت مرکز جرم ماه در هر لحظه با خطایی کمتر از، حدود 5 سانتیمتر برای ما مشخص و معلوم می شود . براین اساس، بدون در نظر گرفتن شکل ماه از سطح زمین، می توان حرکت منظم ماه به دور زمین را مبنای یک تقویم قرار داد . چنین تقویمی که تقویم قمری نام دارد، تقریبا همانند تقویم های شمسی دقیق بوده و در بسیاری از کشورهای غیر مسلمان جهان که اعیاد مذهبی آن ها بر اساس تقویم قمری می باشد، بدون هیچ گونه مشکلی به کار می رود.
تقویم قمری اسلامی براساس حرکت ماه درمدار خود به دور خورشید طراحی شده است؛ که با درنظر گرفتن تعاریف دقیق موجود در تقویم قمری واستفاده از تکنولوژی روز و ابزار مدرن در کنار فقه اسلامی، می توان نسبت به رفع مشکلات ذکر شده اقدام نمود.

تعریف لحظه ماه نو و ماه کامل:

چنانچه تصویر زمین و ماه وخورشید را بصورت سه نقطه مادی بر روی یک  صفحه شامل مدار حرکت زمین بدور خورشید  ( صفحه اکلپتیک ) در نظر بگیریم ؛ در هر گردش کامل ماه به دور زمین یا هر ماه قمری، دو بار تصویر این سه نقطه روی صفحه مذکور در امتداد یک خط راست قرار می گیرند . در این دو حالت، چنانچه تصویر ماه نقطه میانی باشد، به این لحظه ماه نو گفته می شود. در این لحظه چون هیچ نوری از سطح ماه به سمت زمین بازتابیده نمی شود، ماه از سطح زمین قابل رویت نخواهد بود . در حالت دوم، چنانچه تصویر زمین نقطه میانی را تشکیل دهد، به این لحظه ماه کامل گفته می شود . در این لحظه، چون ماه تمامی نور تابیده شده از خورشید به آن را به زمین بازمی تاباند، از سطح زمین به شکل قرص کامل دیده می شود .

بنابراین زمان ماه نو یا ماه کامل را می توان با در اختیار داشتن موقعیت دقیق زمین، ماه و خورشید در فضا، دقیقا تعیین نمود (با خطایی کمتر از چند ثانیه ) .

1-    ماه گرفتگی ها ( خسوف ) همیشه بدون استثناء وسط ماه قمری رخ می دهد:.

کاملا واضح است که ماه گرفتگی نیز در صورت واقع شدن سه جرم ماه، زمین و خورشید بر روی یک خط راست در فضا رخ می دهد، در این حالت نیز با در نظر گرفتن شرط لازم برای وقوع ماه گرفتگی می توان دریافت که این پدیده تنها در زمان ماه کامل  رخ می‌دهد . در نتیجه، وقوع ماه گرفتگی معیاری کاملا آشکار برای به نیمه رسیدن طول ماه قمری می باشد . بطوری که مدت ماه قمری را به دو قسمت کاملا مساوی مانند دو کفه مساوی ترازو تقسیم می کند که اضافه شدن در یک طرف، باعث کم شدن در طرف دیگر می شود و کم شدن یک طرف، اضافه شدن طرف دیگر را به همراه دارد. ماه در کاملترین حالت گرفتگی آن در محلی از کره زمین که ساعت  24:00 نیمه شب است قرار می گیرد که در این لحظه خاص ماه دقیقا نیمی از مسیر خود را پیموده و در وسط طول ماه قمری قرار گرفته است.

سوره انشقاق آیه 17 الی22 قرآن کریم
وَ الَّيْلِ وَ مَا وَسَقَ(17) و به شب و آنچه فراگيرد
وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ(18) و به ماه گاهى که تمام شود
لَترَْکَبنُ‏َّ طَبَقًا عَن طَبَقٍ (19) که هر آينه سوار گرديد پشتى بر پشتى (طبقه‏اى پس از طبقه‏اى)
 امروز میتوانیم بگوییم  از مصادیق آیه این است : که در زمان ماه گرفتگی ما در حالیکه سوار بر زمین هستیم زمین، ماه را همانند طبقی بر طبقی می پوشاند که هیج نوری از خورشید به ماه نمی رسد وماه کاملا تاریک دیده میشود)

سوره مدثر آیه 32 الی 35  قرآن کریم .
کلاََّ وَ الْقَمَرِ(32)  سوگند به ماه.
وَ الَّيْلِ إِذْ أَدْبَرَ(33)  سوگند به شب هنگامی که روبگرداند. (امروز میتوانیم بگوییم  از مصادیق آیه این است که از وقتی که ماه گرفتگی به حد کامل رسید و دقیقا 24 نیمه شب است و آن لحظه، زمانی است که شب نصف می شود و یا به همان عبارت قرآن شب رو برگرداند)
وَ الصُّبْحِ إِذَا أَسْفَرَ(34) سوگند بامدادان هنگامی که بدرخشد.( امروز میتوانیم بگوییم  از مصادیق آیه این است که ماه گرفتگی حدودا 2 ساعت بعد از نیمه شب تمام می شود یعنی ساعت 2 صبح که ماه گرفتگی تمام شده و ماه درخشش خود را شروع می کند)
إِنهََّا لَاحْدَى الْکُبرَِ(35)  این یکی از بزرگترین نشانه هاست

2 – خورشید گرفتگی: تمام خورشید گرفتگی ها آخرین روز ماه قمری است:

چنانچه زمین، ماه و خورشید در فضای سه بعدی (در امتداد یک خط راست قرار گیرند، ماه مانع رسیدن نور کامل خورشید به قسمت هایی از کره زمین می شود و به عبارت دیگر سایه ماه بر روی زمین خواهد افتاد که به آن خورشید گرفتگی گفته می شود. به دلیل وجود زاویه ای در حدود 5 درجه، بین صفحه مداری حرکت زمین به دور خورشید و صفحه مداری حرکت ماه به دور زمین، هم راستا شدن سه جرم مذکور در فضا، در ابتدا و وسط هر ماه قمری اتفاق نمی افتد، به عبارت دیگر هم راستا شدن تصویر این سه جرم در صفحه اکلپتیک، شرط کافی برای وقوع خورشید گرفتگی یا ماه گرفتگی نمی باشد، بلکه شرط مذکور، شرط لازم برای وقوع این پدیده های نجومی است . در صورت وقوع خورشید گرفتگی در هر قسمت از کره زمین، می توان روز اول ماه قمری جدید را تعیین کرد.

آخرین لحظه خورشید گرفتگی، اولین لحظه ماه جدید است. و این لحظه زمانی است که، ماه از خورشید جدا شده و خورشید تاریک تبدیل به خورشید تابان می شود. که بلافاصله خورشید و ماه با هم در حال غروب کردن می باشند. این لحظه، اولین لحظه ماه قمری جدید است و این محل مرز ماه جدید و ماه قدیم است.

بنابراین اگر در مکانی خورشیدگرفتگی رخ دهد بسادگی می توان استنباط کرد غروب آن روز برای تمام نقاط غرب نقطه مذکور، شب اول ماه قمری می باشد و یا اگر در مکانی ماه گرفتگی رخ دهد آن شب برای تمامی نقاط از نقطه شروع ماه گرفتگی، وسط ماه قمری خواهد بود.

در نتیجه برای یافتن اول ماه قمری کافی است پیدا کنیم در لحظه هم امتداد شدن این سه جرم آسمانی، خورشید در کجای کره زمین در حال غروب کردن می باشد . با این شیوه برای تمامی نقاط غرب نقطه مذکور، آن شب، شب اول و فردای آن روز، روز اول ماه قمری خواهد بود . به عبارتی هرگز فاصله زمانی عید فطر در هر دو نقطه مرزی روی زمین بیش از 24 ساعت نخواهد بود.

مطالعات انجام شده ما بر روی حرکت ماه، خورشید، کسوف و خسوف که در صد سال گذشته اتفاق افتاده و پیش بینی های 50 سال آینده، نشان میدهند که کسوف و خسوف هم چنانکه محققین دیگر ابرازکرده اند دقیقا در اول و وسط ماه قمری اتفاق می افتد. اگرچه این موضوع کشف جدیدی نیست ولی برای اطمینان بیشتر جداگانه توسط این گروه مورد بررسی قرار گرفت و همچنین متوجه شدیم در این 150 سال، 10 ماه متفاوت وجود دارد که أخر ماه قمری قبل، خورشید گرفتگی، و وسط ماه قمری ماه گرفتگی و آخر ماه هم خورشید گرفتگی بوقوع پیوسته است.

اگر رویت هلال ماه برای تشخیص اول ماه قمری ملاک قرار گیرد، ممکن است روز دوم ماه قمری به حساب اول ماه قمری گذاشته شود در این حالت اگر با رویت ماه کامل در وسط ماه قمری، یا اتفاق افتادن ماه گرفتگی بر ما یقین حاصل  شود که در تشخیص روزهای ماه قمری اشتباه کرده  و وسط ماه قمری را یک روز زودتر و یا دیرتر برآورد کرده ایم، آیا باید بر اساس اشتباه انجام شده  این ماه قمری را به پایان بریم یا اشتباه را تصحیح کنیم؟ تصور  کنید شب های قدر و عید فطر و عید قربان کدام خواهد بود؟
بنابراین رویت هلال ماه بعنوان راه قطعی در تشخیص اول ماه قمری کافی نمی باشد.

نمونه عینی:

چهارشنبه 31 تیر ماه 1388 در ایران خورشید گرفتگی داشتیم بنابراین پنجشنبه 1  مرداد ماه 1388 اول شعبان بوده است.
پنجشنبه 15 مرداد ماه 1388 ساعت 4:34 بامداد در ایران ماه گرفتگی اتفاق خواهد افتاد بنا بر این روزپنجشنبه نیمه شعبان خواهد بود.
 
 

خداوند امروز به ما فهم استفاده از آیات ماه گرفتگی و خورشید گرفتگی را برای اثبات اول ماه قمری عطا کرده است.
سوره بقره آیه 106-
مَا نَنسَخْ مِنْ ءَايَةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بخَِيرٍْ مِّنهَْا أَوْ مِثْلِهَا  أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلىَ‏ کلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ قَدِيرٌ(106)
هر آیه ای را که منسوخ یا متروک کنیم بهتر از آن یا مانند آن بیاوریم مگر نمی دانی که خداوند برهمه چیز قادر است.
اگر ما برهانی محکمتر و روشی بهتر و دقیقتر برای یافتن اول ماه قمری داریم  دلیلی ندارد آنچه گذشتگان می کرده اند ما هم تکرار کنیم  ما مسئول اعمال خود هستیم و آنها هم مسئول اعمال خویش بوده اند.

سوره بقره آیه 134 و 141 قرآن کریم می فرماید:
تِلْکَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ  لَهَا مَا کَسَبَتْ وَ لَکُم مَّا کَسَبْتُمْ  وَ لَا تُسَْلُونَ عَمَّا کاَنُواْ يَعْمَلُونَ(134)
آنها امتی بودند که در گذشتند و اعمالشان از آن خودشان است و اعمال شما از آن خودتان است. از شما نمی پرسند آنها چه کردند – تِلْکَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ  لَهَا مَا کَسَبَتْ وَ لَکُم مَّا کَسَبْتُمْ  وَ لَا تُسَْلُونَ عَمَّا کاَنُواْ يَعْمَلُونَ (141) آنهای امتی بودند که در گذشتند و آنچه کرده اند برای خودشان است و آنچه شما کرده اید برای خودتان است و شما مسئول اعمال آنها نخواهید بود.

و سوره شمس آیه 1 الی 4 قرآن کریم
وَ الشَّمْسِ وَ ضحَُئهَا(1) سوگند به خورشید و نمایان شدن آن
( امروز میتوانیم بگوییم از مصادیق آیه است که : اولین ساعت خورشید گرفتگی در محلی است که در آن محل صبح است که بلافاصله بعد از طلوع خورشید، گرفتگی شروع می شود که معمولا بعد از چند دقیقه گرفتگی طول می کشد و بعد آن خورشید نمایان می شود و نور خودش را شروع به تابیدن می کند)
وَ الْقَمَرِ إِذَا تَلَئهَا(2) سوگند به ماه که پس از آن سربرآورد ( امروز میتوانیم بگوییم از مصادیق آیه است که : بعد از اتمام خورشید گرفتگی، ماه بدون اینکه ذره ای از نورخورشید را کم کند در کنار خورشید سربرمی آورد)
وَ النهََّارِ إِذَا جَلَّئهَا(3) سوگند به روز آنگاه که آن را روشن کند ( امروز میتوانیم بگوییم از مصادیق آیه است که : آخرین لحظه خورشید گرفتگی درنقطه ای از زمین هنگام غروب آفتاب و درست چند لحظه مانده به غروب آفتاب، خورشید گرفتگی تمام می شود بطوری که  خورشید از ماه جدا شده و خورشید تابان می درخشد و در همین لحظه است که خورشید و ماه در کنار هم و متصل به هم بدون اینکه ذره ای از نور خورشید را کم کند نمایان می شود)
وَ الَّيْلِ إِذَا يَغْشَئهَا(4) سوگند به شب آنگاه که آنرا بپوشاند. ( امروز میتوانیم بگوییم از مصادیق آیه است که :  بعد از این مرحله است که غروب خورشید فرا می رسد و ماه هم پشت سر آن غروب   می کند و بعد آن شب است که روی خورشید ماه را می پوشاند)
سوره فصّلت آیه  37 قرآن کریم ( سجده واجب )
وَ مِنْ ءَايَتِهِ الَّيْلُ وَ النَّهَارُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ  لَا تَسْجُدُواْ لِلشَّمْسِ وَ لَا لِلْقَمَرِ وَ اسْجُدُواْ لِلَّهِ الَّذِى خَلَقَهُنَّ إِن کُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ(37) از نشانه های قدرت او شب و روز و خورشید و ماه است به خورشید و ماه سجده نکنید به خدایی که آنها را آفریده است سجده کنید. اگر او را می پرستید.
آنچه از تاریخ به ما رسیده این است که در زمان قدیم لحظه خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی مردم به خورشید و ماه سجده می کردند ولی خدا در این آیه به مردم امر فرموده : به خورشید و ماه سجده نکنید بر من که خورشید و ماه را با نظم بسیار دقیقی آفریده ام سجده کنید )
نتیجه گیری: خدای بزرگ دو نشانه بسیار قوی قرار داده که ما هر ساله بر آن نماز آیات می خوانیم و دلیل آیه بودن و نشانه بودن آن اینکه " من روز روشن را تاریک می کنم و ماه درخشان شب را تاریک می کنم که می خواهم نشانی بدهم که ماه قمری به پایان رسیده و یا ماه قمری به نیمه راه رسیده اگر محاسبه کردید بیایید محاسبه خود را با نشانه من مقایسه کنید و  خودتان را میزان کنید.")

براساس مطالعات این گروه پژوهشی دستگاهی در حال ساخت داریم که دارای توانایی های زیر میباشد.

- نمایش موقعیت لحظه به لحظه ماه و خورشید در آسمان بصورت زنده برای تمامی نقاط کره زمین
-.محاسبه ساعت منطقه ای تمام نقاط جهان بر  اساس طول و عرض جغرافیایی
 - محاسبه اوقات نماز برای تمامی نقاط جهان بر اساس سیستم شیعی و سنی و اعلان آن به صورت اذان در زمان مربوطه
– محاسبه و نمایش جهت قبله برای تمامی نقاط جهان و محاسبه فاصله آن نقاط با مکه
- تقویم خورشیدی و میلادی و قمری و تبدیل آنها  به یکدیگر برای تمامی نقاط و کشورهای جهان  و نشان دادن مناسبت های هر روز با توجه به قومیت، فرهنگ و زبان مردم آن منطقه
- محاسبه و نمایش خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی برای تمامی نقاط جهان
 - این دستگاه دارای موقعیت یاب ماهواره ای جهت یافتن طول عرض جغرافیایی و ارتفاع محل و زمان می باشد که بطور اتوماتیک بدون دخالت مصرف کننده می باشد.
 این دستگاه در اندازه های کوچک که خود یک گوشی تلفن همراه است و بزرگتر در حد تابلوی قابل نصب در منازل و مساجد و تابلوهای بسیار بزرگ برای میادین شهرها که بطور زنده موقعیت ماه و خورشید را در آسمان نشان می دهد که در واقع یک ساعت نجومی می باشد.
بدیهی است طراحی و ساخت این دستگاهها به ویژه گوشی تلفن همراه آن کار ساده ای نیست. برای انجام این مهم تیم تخصصی از متخصصان ایرانی داخل و خارج از کشور تشکیل داده ایم که پس از ماهها مطالعه و انجام طراحی های اولیه تصمیم به اجرای این پروژه در کشور ایران گرفته شده است. از همه خیرین و  کسانی که مایل به سرمایه گذاری مالی و علمی در انجام این پروژه می باشند دعوت به همکاری میشود.

مجریان پروژه:
دکتر سید محمد نوربخش
مهندس مهرداد رجبی
smn2133@columbia.edu
rajabid@yahoo.com

مشاوران و دیگر محققان پروژه:

1-    دانشگاه نیویورک آمریکا -  پروفسور شایسته اسماعیلی عضو انجمن اطلاعات ماهواره ای و جوی نواء-کرست بعنوان مشاور و برنامه نویس ساعت نجومی
2-     دانشگاه ارواین آمریکا - پروفسور سروش سروشیان عضو انجمن هوا و فضای ناسا و  نواء و رئیس مرکز مطالعات جوی دانشگاه بعنوان مشاور و هدایت پروژه
3-    دانشگاه خواجه نصیر تهران - مهندس مهدی نیک خو استاد ژئودزی بعنوان برنامه نویس و طراح پروژه
4-    دانشگاه شهید رجائی تهران - مهندس احمد میرقاسم پور استاد نجوم ژئودزی بعنوان برنامه نویس و طراح پروژه
5-    دانشگاه تهران - دکتر امیرمسعود عباسی سرپرست مرکز تقویم ژئوفیزیک دانشگاه تهران همکاری در فرمول اوقات شرعی شیعه
6-    دانشگاه ملک عبدالعزیز ریاض عربستان سعودی- دکتر فیاض الهرگان سرپرست مرکز تقویم عربستان سعودی همکاری در فرمول اوقات شرعی اهل تسنن.
7-    دانشگاه نیوجرسی آمریکا - دکتر احمد شهدائی استاد دانشگاه بعنوان مشاور طراحی و ساخت و تولید دستگاه
8-     دانشگاه اشتودگارت آلمان و تهران - دکتر محمد علی شریفی معاونت گروه مهندسی ژئودزی متخصص گیرنده ماهواره ای GPS بعنوان مشاور پروژه
9-    دانشگاه دلف هلند و اصفهان- دکتر علیرضا امیری متخصص گیرنده ماهواره ای GPS بعنوان مشاور پروژه
10-    دانشگاه خواجه نصیر تهران- دکتر مسعود مشهدی حسینعلی مدیر گروه ژئودزی و متخصص پردازش اطلاعات  ماهواره ای بعنوان مشاور پروژه