از نامه‌های بی‌نشان تا پیامک‌های اعتقادی ; مرز میان باور و خرافه کجاست؟
صدای شیعه: در زمانی نه چندان دور در حسینیه‌ها و مساجد قدیمی، در حاشیه بعضی از کتاب‌های ادعیه مطالبی نوشته می‌شد که اگر چه به زعم بسیاری جزء خرافات به شمار می‌رفت ولی بعضی افراد نیز به آن عمل می‌کردند حال از روی اعتقاد این کار را می‌کردند یا ترس و طمع مشخص نیست.
نوشته پشت جلد کتاب‌های ادعیه نوشته‌هایی از این قبیل بود «حضرتی به خواب زنی رفته و به او گفته به همه زن‌هایی که می‌بینی بگو وقت خواندن زیارت‌نامه، نباید آرایش داشته باشند، تو را قسم این متن را در 12 کتاب ادعیه دیگر یادداشت کن. اگر این کار را بکنی تا 12 روز آینده کلی پول نصیبت می‌شود. یک نفر این کار را نکرد، بعد از یک روز بچه‌اش مرد و یا یک مرد دیگر بی‌توجهی کرد و چند روز بعد خانه‌اش در آتش سوخت.»
این مسئله به جایی می‌رسید که پس از چند ماه، پشت جلد تمام زیارت‌نامه‌ها از این قبیل نوشته‌ها پر می‌شد و خادمان مجبور می‌شدند تمام کتب را جمع‌آوری کرده و از نو زیارت‌نامه‌هایی جدید جایگزین کنند. شاید نتوانیم در مورد اینکه چه کسی برای بار اول این متن را می‌نویسد قضاوت کنیم اما بدون شک فردی که این بازی اعتقادی را راه می‌اندازد خودش می‌داند قصد چه کاری را دارد.
فرق است میان آن پیرمردی که از ترس، به نوشته عمل می‌کند با آن جوانی که برای به دست آوردن یک پول قلمبه دست به نوشتن و باز نوشتن این قبیل متن‌ها می‌زند. اما در اصل ماجرا هر دو آنها درگیر یک بازی شده‌اند که در نهایت فقط منجر به وارد آمدن ضربه‌ای بر پیکر دین و مذهب می‌شود.
اما با گذشت زمان و کمتر شدن رفت و آمدها در حسینیه‌ها و پیگیرتر شدن خادمان مساجد، این بازی اعتقادی، در بستر جدیدتر و البته وسیع‌تری شروع شده و چه بسا بسیاری از افراد این روزها با آن دست به گریبان باشند.
خرافه‌پروری در شبکه‌های مدرن اجتماعی
با روی کار آمدن شبکه‌های اجتماعی و نرم‌افزارهای ارتباطی مختلف مثل «وایبر» و «واتس آپ» و «لاین» و .... بازی‌های «عمل کن والا بلا سرت می‌آید!» در شکل بسیار گسترده‌ای مثل یک ویروس کل فضای اینترنت را گرفته که حتما با آن برخورد داشته‌اید. یک نمونه از ایمیل‌هایی که برای گروه وسیعی از کاربرهای اینترنت پخش می‌شود به شکل زیر است:
«سلام. تو رو به امام ... قسم این نوشته رو بخون و برای 10 نفر بفرست. من پسری 25 ساله هستم که سرطان داشتم و یک شب حضرت ... به خوابم آمد و من را شفا داد. حضرت ازم خواست که به 10 نفر بگم و از همشون بخوام که به 10 نفر بگن و این سیر ادامه پیدا کنه تا همه پی به معجزه ببرن. یک نفر مسخره کرد و چند وقت بعد فهمید سرطان گرفته. یک دختر هم به من تهمت دروغگویی زد و سه روز بعد تصادف کرد و فلج شد. این پیام رو بفرست، 10 روز دیگه یک معجزه توی زندگیت رخ میده.»
در جامعه‌ای مدرن که مردم در دغدغه‌های ماشینی و مکانیکی خود غرق هستند همواره مشکلات بسیاری سر راه افراد قرار می‌گیرد که شخص مسلمان برای رهایی از آنها به ائمه و امامان معصوم(ع) توسل می‌جوید. بسیاری بعد از توسل، به خدا توکل می‌کنند و مشکلات را به خودش می‌سپارند. حال فکرش را بکنید در این میان عده‌ای از روحیه خداجوی مردم سوءاستفاده می‌کنند و با فرستادن ایمیل‌هایی این‌چنین قصد تخریب و یا تضییع دین را دارند.
اما نکته جالب توجه، نظر روانشناسان روی این مسئله است. در علم روانشناسی، تلقین و ترس از مواردی است که می‌تواند باعث بروز حوادث وحشتناک و ضایعه‌های مختلف شود. به نحوی که فرد به نوشته و یا ایمیل بی‌توجهی می‌کند اما در اعماق قلبش ترسی وجود دارد و ممکن است با خودش بگوید: نکند راست باشد و بلایی سر من بیاید.
فرد بر اثر این ترس و تلقین زیاد از حد، ناخودآگاه حادثه‌ای را به سمت خود جذب می‌کند. به طور مثال به او گفته شده تا چند روز دیگر تصادف می‌کنی. این ترس آن‌قدر ذهن او را مشغول می‌سازد به نحوی که فرد هر لحظه منتظر تصادفی است.
نظرات مردم در مورد پیامک‌های اعتقادی
برای روشن‌تر شدن این موضوع و دانستن نظر مردم، با عده‌ای از شهروندان صحبت کردیم که برخی از جواب‌ها بسیار شنیدنی بود. سؤالی که مطرح کردیم این بود:
- نظر شما درباره ایمیل‌ها و پیامک‌های اعتقادی، که باید آن را برای چندین نفر بفرستید چیست؟ منظور آن دسته از پیام‌هایی است که همراه با تهدید و تطمیع است.
شهروند 19 ساله‌ای گفت: من یک بار به نوشته عمل کردم ولی اتفاقی نیفتاد. می‌گفت 100 هزار تومن تا فردا نصیبم می‌شه ولی هیچ اتفاقی نیفتاد.
جوان شهروند دیگری اظهار کرد: برای من چند بار اومد. اول متوجه منظورش نمی‌شدم ولی بعد تهدیدهاش رو خوندم راستش ترسیدم و یکی دوبار به اون پیام عمل کردم ولی برای بارهای بعد چون می‌دونستم چیه نخونده پاک می‌کردم. چون می‌ترسیدم بخونم و دوباره مجبور شم انجام بدم. اون پیامی که برای من اومده بود تهدید کرده بود که اگر نفرستم برای 10 نفر، 3 روز دیگه تصادف می‌کنم.
فر دیگری اعتقاد داشت: به نظر من باور رو نمیشه با زور و ترس و اجبار به وجود آورد. خودم به شخصه اعتقادی ندارم به این خرافات و همیشه خیلی سریع پاکشون می‌کنم. تا همون اولش رو می‌خونم و می‌فهمم قضیه چیه، پاکش می‌کنم. ولی چند نفر رو می‌شناسم که به نوشته عمل می‌کنن، هر کس یه عقیده‌ای داره دیگه. خرافات مطلقه، یک سری‌ها می‌بینن ما واسه دین ارزش قائلیم این بازی‌ها رو راه می‌اندازند. حسابش رو بکنید چقدر پول توی جیب بعضی از شرکت‌های تلفن همراه می‌ره؟ بالاخره باید یکی سود کنه دیگه.
شهروند دیگری یادآور شد: به عقیده بنده این موضوع رو باید جزء خرافات دانست. با توجه به منابع و احادیث بسیاری که در دین اسلام وجود داره و با توجه به اینکه احادیث جعلی هم کم نداریم، خب عده‌ای هم از این مسئله سوءاستفاده می‌کنند. قطعا هدف این پیام‌ها، تخریب اسلام و مسلمانی است. احساس می‌کنم پشت این پیام‌ها یک فکر قوی و بزرگ وجود داره. شک نکنید یک فرد معمولی نمی‌آد اینکار رو انجام بده. آدمای عادی سرشون به زندگی گرمه و دنبال اینطور کارها نیستند. مطمئن باشید سود و منفعت جوامعی مثل آمریکا و اسرائیل توی این موضوع وجود داره والا کدوم مسلمونی حاضر می‌شه دین خودش رو اینطور به سخره بگیره؟
خانمی در این گفت‌وگو اظهار کرد: راستش من یک‌بار واسم چنین پیامی اومد که گفته بود برای فراوانی مال و برکت این پیامک رو واسه 7 نفر بفرست و منم فرستادم و به نظرم چیز بدی نیومد. حالا اونچه که شما می‌گید که من ندیدم ولی صددرصد عقل سلیم این مسئله رو نمی‌پذیره که عمل نکردن به یک امر اجباری که بوی خرافه میده، باعث بدبختی و سرطان بشه.
فر دیگری معتقد بود: شک ندارم اسرائیل در این امر دخیله. همانطور که سایت‌هایی از طرف اسرائیل بنیانگذاری شده همونطور هم این کارها نتیجه جنگی فرهنگی از سمت اسرائیل و انگلیس و آمریکاست. شما حساب کن، همه میان و به این پیامک‌ها عمل می‌کنن و بعد نتیجه نمی‌گیرن بعد نتیجه این می‌شه که دیگه نسبت به معصومین(ع) بی‌اعتماد می‌شن، اون جوون اعتماد نمی‌کنه. خب همین منجر به از دست دادن اعتقاد می‌شه. من اصولا به این پیام‌ها توجهی نمی‌کنم و به عقیده من، کارهای خیر و نیکو بدون سر و صداست، کجا دیدید کسی به خاطر پول و ثروت بره دنبال کار خیر؟ اگه فقط ثواب کار خیر واسه ما مهمه، پس طمع اون پول برمون نمی‌داره.
این گفته‌ها نظراتی بودند که عده‌ای از شهروندان داشتند. در میان آنها، کسانی بودند که به نوشته‌ها عمل کرده‌اند اما قریب به اتفاق روی خرافه بودن آنها تأکید کردند.
مردم هیچ تکلیفی برای عمل کردن به پیامک‌ها ندارند
برای اطمینان بیشتر و به سبب رسیدن به جوابی محکم، با حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر فانی، امام جماعت مسجد آقا محمود بازار تهران به گفت‌وگو نشستیم.
وی در پاسخ به این سؤال که «مرزهای میان خرافات و اعتقادات درست و باورهای مذهبی کجاست؟» گفت: همان‌جایی که انسان از شرع غافل می‌شود راه برای بروز چنین مهملاتی باز می‌شود. مادامی که انسان به شریعت پایبند باشد امکان به وجود آمدن چنین سوء‌تفاهم‌هایی بسیار کم است چون قوانین اسلام بسیار واضح است و اگر فرد تکالیف مربوط به قسم خوردن را بداند دیگر دچار این بازی‌ها نمی‌شود.
فانی درباره اینکه «تکالیف مربوط به قسم خوردن چطور از دچار شدن به این بازی‌ها جلوگیری می‌کند؟» یادآور شد: در قبال قسم‌هایی که ممکن است یک فرد در کلام خود از آنها استفاده کند همین بس که بدانید، قسم خوردن به نام‌هایی غیر از نام‌های خداوند، هیچ تکلیفی را بر گردن فردی که قسم خورده نمی‌اندازد. مردم هیچ تکلیفی برای عمل کردن به پیامک‌ها ندارند چون قسم را فرد دیگری میخورد. حتی اسامی انبیاء و امامان نیز همین تکلیف را دارد، درست است که اسامی امامان و پیامبران مقدس هستند اما قسم خوردن بر آنها هیچ تکلیفی به گردن فرد نمی‌اندازد، در اصل قضیه، قسم دروغ خوردن به نام این بزرگان، بی‌حرمتی است. حتی قسم خوردن به یکی از نام‌های خداوند بزرگ نیز حالا به هر زبانی که می‌خواهد باشد، فقط و فقط به گردن فردی که قسم میخورد تکلیف سوار می‌کند. فردی که او را قسم می‌دهند می‌تواند از انجام کار سر باز بزند.
وی با اشاره به اینکه در پیامک‌ها، جملات تهدیدکننده‌ای در آخر گفته می‌شود مثل اینکه اگر به پیام عمل نکنید اتفاق‌های بدی می‌افتد، گفت:
همین جا به همه اعلام می‌کنم هیچ اتفاقی نمی‌افتد مگر به خواست خداوند و باور کنید خداوند راضی نمی‌شود به خاطر خوابی که یک فرد خاص دیده، خانه فردی دیگر خراب شود.
حجت‌الاسلام فانی درباره برخورد مردم چطور با این پیام‌ها نیز یادآور شد: یک راه ساده این است که آن پیام را پاک کنند اما می‌توانند با یک حرکت درست، جلوی اشاعه خرافات را بگیرند و آن هم این است که با فردی که پیام را فرستاده حرف بزنند و سعی کنند به او بفهمانند این حرکت ناشایستی است که فقط به اسلام ضربه می‌زند. مسلما غرب برای رخنه بر عقاید مردم دست به حملات فرهنگی خواهد زد. دیگر جنگ، جنگ توپ و تفنگ نیست بلکه می‌دانند برای زمین زدن اسلام، باید اول از همه اعتقادات مردم را متزلزل کنند. پس مطمئن باشید آنها بیکار نیستند، اما آیا این حرکت نیز از سوی آنهاست یا خیر، نمی‌شود با اطمینان قضاوت کرد. اگر سندی باشد که این موضوع را ثابت کند خب ما هم قبول می‌کنیم این پیام‌ها از سمت غرب است.
وی در پاسخ به این سؤال که «آیا این مسئله برای خودتان اتفاق افتاده و عکس‌العمل شما چه بوده؟» گفت: بله، یادم هست در دوران ابتدایی که بودم در میان روستا کاغذهایی پخش می‌شد با این مضمون که فردی خواب امام زمان(عج) را دیده و الی آخر، در همان عوالم بچگی برای به دست آوردن پول و ثروت به نوشته روی کاغذ عمل می‌کردیم اما در نهایت هیچ اتفاقی نمی‌افتاد. مردم باید حواس‌شان را جمع کنند و فرق خوب را از بد و درست را از نادرست بفهمند. ببینید، زیاد سخت نیست. مسلما کارهای نادرست از صد فرسخی داد می‌زنند که ما بد هستیم. پس چشم‌‌های‌مان را باز کنیم و دقیق‌تر نگاه کنیم. در مورد پیام‌ها هم نه به دست آوردن پول و نه به وقوع پیوستن تهدیدها، هیچ‌کدام را جدی نگیرند. به قول قدیمی‌ها بچه‌های ما با دعای کسی به دنیا نیامده که با نفرینش از بین بروند./ نبء
انتهای پیام