ضرورت توجه به رابطه انقلاب اسلامی و مهدویت

صدای شیعه: دکتر ابراهيم شفيعي‌سروستاني دانش‌آموخته حوزه و دانشگاه و از پژوهشگران و کارشناسان برجسته حوزه مهدويت و انتظار است و تاکنون آثار متعددي به صورت کتاب و مقاله در اين زمينه از  ايشان منتشر شده که عناوين برخي از آنها به اين شرح است: شناخت زندگي بخش؛ گفتارهايي در شناخت امام زمان(ع)، انتظار؛ بايدها و نبايدها، معرفت امام زمان (ع) و تکليف منتظران، رسانه ملي و ترويج فرهنگ مهدويت.با وی در رابطه انقلاب اسلامي و فرهنگ مهدويت به گفت و گو نشسته ايم که در پی می آید:

* خبرگزاری مهر: ارتباط انقلاب اسلامي و فرهنگ مهدويت و انتظار را چگونه تحليل مي کنيد؟ آيا مي توان گفت که اين دو موضوع بر يکديگر تأثير متقابل داشته اند؟

** دکتر ابراهیم شفیعی سروستانی: ارتباط انقلاب اسلامي و فرهنگ مهدويت و انتظار و تأثير و تأثر متقابل اين دو از يکديگر آنچنان بارز و آشکار است که حتي پژوهشگران و تحليل‌گران غربي ـ کساني چون مارتين کرامر، برنارد لوئيس، مروين زونيس، دانيل برومبرگ، مايکل ام. جي، فيشر ـ که در نخستين سال‌هاي پيروزي انقلاب اسلامي در کنفرانس بين‌المللي دانشگاه تل آويو (1984 م.) به بررسي و تحليل نقش آموزه‌هاي شيعي در انقلاب اسلامي ايران پرداختند، به اين موضوع توجه و در مقالات خود بر آن تأکيد کرده‌اند.

براي نمونه آقاي مارتين کرامر در مقدمه مجموعه مقالات اين کنفرانس مي نويسد: «طرفداران پرشور [امام] خميني او را نايب امام، يعني نماينده امام غايب مي دانند. چنين عنواني، به اين معناست که پيروان [امام] خميني قدرت او را الهي و مشروع مي دانند. جاذبه [امام] خميني و علما، بازتابي از ستايش ائمه است. بدون داشتن چنين ستايشي انسان نمي تواند بر نظريه [امام] خميني درباره حکومت، صحه بگذارد».(تشيع، مقاومت و انقلاب: مجموعه مقالات کنفرانس بين المللي دانشگاه تل آويو 1984، ص 17)

در هر حال، ارتباط دوسويه و پيوند جدايي‌ناپذير انقلاب اسلامي ايران و فرهنگ مهدويت و انتظار را از دو ديدگاه مي‌توان بررسي کرد: نخست، از ديدگاه تأثير فرهنگ مهدويت و انتظار بر انقلاب اسلامي و نقش اين فرهنگ در شکل‌گيري، پيروزي و استمرار انقلاب شکوهمند مردم مسلمان ايران و دوم، از ديدگاه اثرات انقلاب اسلامي بر فرهنگ مهدويت و انتظار و نقش اين انقلاب در گسترش، پويايي و نهادينه شدن فرهنگ مهدويت و انتظار در جامعه اسلامي ايران.

*: به نظر شما در حال حاضر پرداختن به اين ارتباط تا چه حد ضروري است و چه آثاري دارد؟

**: تبيين و تفسير اين ارتباط و پيوند از هر دو ديدگاه يادشده ضروري است و مي‌تواند هم در رشد و اعتلاي انقلاب اسلامي و هم در گسترش و تعميق هرچه بيشتر فرهنگ مهدويت و انتظار بسيار مؤثر باشد؛ زيرا از يک سو، انقلاب اسلامي ريشه در باور مهدوي و مباني انتظار شيعي دارد و به همين دليل هر چقدر در تبيين فرهنگ مهدويت و انتظار و تأثير آن بر شکل گيري و پيروزي انقلاب اسلامي مردم ايران بکوشيم، در واقع موجب تقويت پايه هاي ايدئولوژيک انقلاب اسلامي شده ايم. از سوي ديگر،  چون باور مهدوي و فرهنگ انتظار در ايران امروز به شدت متأثر از ديدگاه هاي بنيانگذار انقلاب اسلامي، حضرت امام خميني( قدس سره) است و احياي مجدد اين باور و فرهنگ در ايران و ساير کشورهاي اسلامي در چند دهه اخير به مدد جريان انقلاب اسلامي بوده است، پرداختن به نقش انقلاب اسلامي در احياي فرهنگ انتظار و تأثيرات نهضت امام خميني بر اين فرهنگ، مي تواند موجب رشد و ارتقا و تعميق انتظار پويا و سازنده يا در ايران و جهان شود. يعني همان قرائتي از انتظار که تحت تأثير انديشه امام راحل در ايران احيا شد. بنا براين، جا دارد که پژوهشگران و دانش‌پژوهان حوزوي و دانشگاهي در پژوهش‌ها و پايان‌نامه‌هاي خود به اين موضوع توجه و وجوه مختلف آن را با بهره‌گيري از علوم سياسي، جامعه‌شناسي، فلسفه، تاريخ، کلام و علوم قرآن و حديث بررسي کنند.



*: به نظر شما فرهنگ مهدويت و انتظار چه تأثيري در شکل‌گيري، پيروزي و استمرار انقلاب اسلامي ايران داشته است؟

**: براي روشن شدن پاسخ اين پرسش، لازم است مقدمه اي عرض کنم. درباره انقلاب جهاني امام مهدي(ع) همواره اين پرسش مطرح بوده است که آيا ما افزون بر انتظار فرج و چشم به راه بودن براي ظهور آن حضرت وظيفه‌اي در زمينه آماده‌سازي زمينه ظهور داريم يا خير؟ برخي بر اين باورند که ما وظيفه‌اي در اين زمينه نداريم؛ زيرا ظهور امام مهدي(ع) تنها در گرو اذن خداوند است و هر زمان که اراده الهي به اين امر تعلق گيرد، ظهور واقع مي‌شود. بنابراين انسان‌ها نقشي در پيش افتادن يا پس افتادن ظهور و زمينه‌سازي‌ براي آن ندارند. در مقابل اين ديدگاه، برخي معتقدند که زمينه‌سازي براي ظهور و فراهم آوردن شرايط تشکيل حکومت جهاني منجي موعود از وظايف انکارناپذير منتظران است و مردم مي‌توانند با اعمال شايسته خود ظهور امام مهدي(ع) را نزديک‌تر کنند. حضرت امام خميني(ره) معتقد به اين ديدگاه بود و در سراسر دوران مبارزه خود همواره بر وظيفه و تکليف همگاني براي زمينه‌سازي ظهور تاکيد مي‌کرد. دقيقا بر اساس همين ديدگاه بود که ايشان نهضت اسلامي را در سال 1342آغاز کرد و سرانجام هم با رهبري خود به پيروزي رساند.

براي تبيين بهتر ديدگاه امام خميني(ره) در اين‌باره، به گزيده‌اي از رهنمودهاي ايشان در سه بخش اشاره مي‌کنيم. در بخش اوّل، ديدگاه امام راحل(ره) را در زمينه وظايف منتظران در عصر غيبت و تکليف آنها در زمينه فراهم کردن شرايط ظهور، در بخش دوم، ديدگاه ايشان را درباره نقش انقلاب اسلامي در زمينه‌سازي ظهور امام مهدي(ع) و در بخش سوم ديدگاه آن رهبر فرزانه را در زمينه ضرورت تشکيل حکومت جهاني اسلام به عنوان يکي از مهم‌ترين اهداف انقلاب اسلامي تحليل و بررسي مي‌کنيم.

درباره ديدگاه امام خميني در زمينه وظايف منتظران در عصر غيبت بايد گفت: حضرت امام(ره) با ژرف‌انديشي تمام، انتظار فرج را «انتظار قدرت اسلام» معنا کرده و فراهم آوردن مقدمات ظهور را يکي از وظايف منتظران مي‌دانست و مي فرمود: «همه ما انتظار فرج داريم و بايد در اين انتظار، خدمت کنيم. انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و ما بايد کوشش کنيم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پيدا کند و مقدمات ظهور ان‌شاء الله تهيه بشود».( صحيفه نور، ج 7، ص 255)

ايشان در يکي ديگر از سخنان خود با نقد ديدگاه‌هاي موجود درباره انتظار، ديدگاه خود در اين زمينه را اين‌گونه بيان مي‌کند: «البته اين پر کردن دنيا را از عدالت، اين را ما نمي‌توانيم بکنيم. اگر مي‌توانستيم، مي‌کرديم، امّا چون نمي‌توانيم بکنيم، ايشان بايد بيايند. الآن عالم پر از ظلم است. شما يک نقطه هستيد در عالم، عالم پر از ظلم است. ما بتوانيم جلوي ظلم را بگيريم، بايد بگيريم؛ تکليفمان است. ضرورت اسلام و قرآن تکليف ما کرده است که بايد برويم همه کار را بکنيم، امّا نمي‌توانيم بکنيم. چون نمي‌توانيم، بايد او بيايد تا بکند، ولي بايد فراهم کنيم کار را. فراهم کردن اسباب اين است که کار را نزديک بکنيم، کار را همچو بکنيم که مهيا بشود عالم براي آمدن حضرت». (همان، ج 20، ص 198)

از اين سخنان، ديدگاه امام راحل(ع) درباره زمينه‌سازي ظهور به خوبي روشن مي‌شود. ديدگاه امام راحل درباره نقش انقلاب اسلامي در زمينه ‏سازي براي ظهور امام مهدي(ع) را نيز مي توان از وراي سخنان ايشان در مقاطع گوناگون انقلاب اسلامي به دست آورد. از سخناني که حضرت امام(ره) در دوره‏ هاي مختلف انقلاب اسلامي ايراد فرمودند، به خوبي استفاده مي‏ شود که ايشان برپايي انقلاب اسلامي و استقرار نظام جمهوري اسلامي در ايران را دو منزلگاه در طريق رسيدن به سر منزل مقصود و تشکيل حکومت عدل مهدوي مي‏ دانست و بر اين باور بود که بايد با اجراي کامل احکام اسلامي در عصر غيبت، زمينه را براي ظهور امام مهدي(ع) فراهم آورد.

در اينجا برخي از اين سخنان را مرور مي‏ کنيم: «اميدوارم که اين انقلاب يک انقلاب جهاني بشود و مقدمه براي ظهور حضرت بقيه ‏الله‏ ‏ ـ ارواحنا له الفداء ـ باشد». (همان، ج، 16، ص 88) «اميد است که اين انقلاب جرقه و بارقه‏اي الهي باشد که انفجاري عظيم در توده‏هاي زير ستم ايجاد نمايد و به طلوع فجر انقلاب مبارک حضرت بقيه‏الله‏ ـ ارواحنا لمقدمه الفداء ـ منتهي شود». (همان، ج 15، ص 75). «من اميدوارم که ما به مطلوب حقيقي برسيم و متصل بشود اين نهضت به نهضت بزرگ اسلامي و آن نهضت ولي عصر(ع) هست». (همان، ج 12، ص 175) «ان شاءالله اسلام را آن طور که هست در اين مملکت پياده کنيم و مسلمين جهان نيز اسلام را در ممالک خودشان پياده کنند... و زور و ظلم و جور از دنيا برطرف بشود و مقدمه باشد براي ظهور ولي عصر ـ ارواحنا له الفداء ـ ». (همان، ج 15، ص 170). «خداوندا بر ما منت بنه و انقلاب اسلامي ما را مقدمه فروريختن کاخ‌هاي ستم جباران و افول ستاره عمر متجاوزان در سراسر جهان گردان و همه ملت‌ها را از ثمرات و برکات وراثت و امامت مستضعفان برخوردار فرما». (همان، ج 20، ص 118) «خداوند همه ما را از قيدهاي شيطاني رها فرمايد تا بتوانيم اين امانت الهي را به سر منزل مقصود برسانيم و به صاحب امانت، حضرت مهدي موعود ـ ارواحنا لمقدمه الفداء ـ رد کنيم». (همان، ج 19، ص 11)

ديدگاه بنيان گذار انقلاب اسلامي درباره ضرورت تشکيل حکومت جهاني اسلام به عنوان يکي از مهم‌ترين اهداف انقلاب اسلامي را نيز مي توان اين گونه تبيين کرد: حضرت امام خميني(ره) در سراسر دوران مبارزه هرگز هدف خود را در از بين بردن استبداد داخلي و مبارزه با استعمار خارجي در کشور ايران محدود نکرده بود. ايشان در پي گسترش حاکميت اسلام در سراسر جهان و کوتاه کردن دست ابرقدرت‏ها از همه کشورهاي اسلامي بود. ايشان، حرکت خود را در راستاي قيام جهاني موعود(ع) مي‏ ديد و انقلاب اسلامي ايران را مقدمه‏ اي براي انقلاب عظيم مهدوي ارزيابي مي‏ کرد. از همين رو، تشکيل حکومت اسلامي در ايران هيچ گاه سبب نمي‏ شد ايشان از حرکت بازايستد و حکومت جهاني مهدي موعود را به فراموشي سپارد.

بر همين اساس بود که ايشان مي فرمود:«جنبشي که از طرف مستضعفان و مظلومان جهان عليه مستکبران و زورمندان شروع شده و در حال گسترش است، اميد بخش آتيه‏ اي روشن است و وعده خداوند تعالي را نزديک و نزديک‏تر مي‏ نمايد. گويي جهان مهيّا مي‏ شود براي طلوع آفتاب ولايت از افق مکّه معظّمه و کعبه آمال محرومان و حکومت مستضعفان. از پانزدهم خرداد 42 که حکومت مستکبران جبار در اين سرزمين به اوج خود رسيده بود و مي‏ رفت تا عربده شوم «أنا ربّکم الأعلي» از حلقوم فرعون زمان طنين افکند، تا 22 بهمن 57 که پايه حکم‏راني جبّاران عصر در اين مرز و بوم فرو ريخت و تخت و تاج دو هزار و پانصد ساله فرعون‏گونه ستم‏شاهي به دست تواناي زاغه‏نشينان و ستمديدگان تاريخ بر باد رفت و طومار تاراج‏گري‏ها و حکم‏فرمايي‏هاي شيطان بزرگ و شيطانک‏هاي وابسته و پيوسته به آن درهم پيچيده شد، ايامي معدود بيش نبود، [... ] ولي تحوّلي که کمتر از صد سال بعيد به نظر مي‏ رسيد با تقدير خداي بزرگ در اين ايّام معدود و ساعات محدود تحقّق يافت و جلوه‏اي از وعده قرآن کريم نورافشاني کرد و چه بسا که اين تحول و دگرگوني، در مشرق زمين و سپس در مغرب و اقطار عالم تحقق يابد: «وليس من الله‏ بمستنکر» که دهر را در ساعتي بگنجاند و جهان را به مستضعفان، اين وارثان ارض بسپارد و آفاق را به جلوه الهي ولي الله‏ الأعظم، صاحب العصر ـ أرواحنا له الفداء ـ روشن فرمايد و پرچم توحيد و عدالتي الهي را در عالم بر فراز کاخ‏هاي سپيد و سرخ مراکز ظلم و الحاد و شرک به اهتزاز درآورد. «و ما ذلک علي الله‏ بعزيز». (همان، ج 18، صص 11 و 12)

امام راحل با ژرف ‏انديشي تمام و با پشتوانه عظيم اعتقاد به انقلاب جهاني حضرت حجت(ع)، مسئولان نظام را از اينکه تنها به ايران بينديشند، برحذر مي داشت و مي فرمود: «مسئولان ما بايد بدانند که انقلاب ما محدود به ايران نيست. انقلاب مردم ايران، نقطه شروع انقلاب بزرگ جهان اسلام به پرچم‏داري حضرت حجّت ـ ارواحنا له الفداء ـ است که خداوند بر همه مسلمانان و جهانيان منت نهد و ظهور و فرجش را در عصر حاضر قرار دهد، مسائل اقتصادي و مادي اگر لحظه ‏اي مسئولين را از وظيفه‏ اي که بر عهده دارند، منصرف کند، خطري بزرگ و خيانتي سهمگين را به دنبال دارد. بايد دولت جمهوري اسلامي تمامي سعي و توان خود را در اداره هر چه بهتر مردم بنمايد و اين بدان معنا نيست که آنها را از اهداف عظيم انقلاب که ايجاد حکومت جهاني اسلام است، منصرف کند». (همان، ج 21، ص 108)

از اين رهنمود به خوبي استفاده مي‏ شود که امام خميني(ره)، تشکيل حکومت جهاني اسلام را يکي از مهم‌ترين اهداف انقلاب اسلامي مي‏ دانست. از همين رو، معتقد بود که مسئولان نظام جمهوري اسلامي بايد همه تلاش خود را براي ايجاد اين حکومت به کار برند و متوجه باشند پرداختن به برنامه‏ هاي توسعه، حتي يک لحظه، آنها را از اين هدف بزرگ بازندارد؛ چون غفلت از آن، «خطري بزرگ و خيانتي سهمگين را به دنبال دارد».

*: ديدگاه امام خميني درباره انتظار و وظايف منتظران تا چه حد بر روايات وارد شده در اين زمينه منطبق است و آيا مي توان در اين زمينه شواهدي از روايات نقل کرد؟

**: بله، يکي از وظايفي که به تصريح روايات، در دوران غيبت بر عهده شيعيان و منتظران فرج قائم آل محمد(ع) است، کسب آمادگي‏هاي نظامي و فراهم کردن تسليحات مناسب هر عصر براي ياري امام غايب است. در روايتي که نعماني از امام صادق(ع) نقل کرده، آمده است:«هر يک از شما بايد براي خروج حضرت قائم(ع) [سلاحي] آماده کند، هر چند يک تير باشد. خداي تعالي هرگاه بداند کسي چنين نيتي دارد، اميد آن است که عمرش را طولاني کند تا آن حضرت را درک کند و از ياران و همراهانش قرار گيرد». (محمد بن ابراهيم نعماني، کتاب الغيبة، ص 320، ح 10)

در روايت ديگري، شيخ کليني از امام ابوالحسن موسي کاظم(ع) نقل مي‏ کند: «... هر کس اسبي را به انتظار امر ما نگاه دارد و به سبب آن، دشمنان ما را خشمگين سازد، در حالي که او منسوب به ماست، خداوند روزي‏ اش را فراخ گرداند، به او شرح صدر عطا کند، او را به آرزويش برساند و در رسيدن به خواسته‏ هايش ياري کند». (محمد بن يعقوب کليني، الکافي، ج 6 ، ص 535 ، ح 1)

همچنين شيخ کليني از ابوعبدالله جعفي، روايتي را نقل مي‏ کند که توجه به مفاد آن سودمند است: «حضرت ابوجعفر محمد بن علي (امام ‏باقر)(ع) به من فرمود: منتهاي زمان مرابطه (مرزداري) نزد شما چند روز است؟ عرضه داشتم: چهل روز. فرمود: ولي مرابطه ما مرابطه‏ اي است که هميشه هست...». (همان، ج8 ، ص381، ح576)

علامه مجلسي در شرح اين فرمايش امام مي‏ فرمايد: «بر شيعيان واجب است که خود را بر اطاعت امام برحق و انتظار فرج او ملتزم سازند و براي ياري‏اش آماده باشند».43 (محمد باقر مجلسي، مرآة العقول في شرح أخبار آل‏الرسول،  ج 26، ص 582 ). شيخ محمدحسن نجفي نيز در کتاب «جواهرالکلام» در شرح اين روايت مي‏ فرمايد: «مرابطه در اين روايت به معناي اراده انتظار فرج در تمام ساعات شبانه‏ روز است، همچنان‏که در بعضي از روايات نيز به اين معنا اشاره شده است، نه مرابطه مصطلح در فقه». (جواهر الکلام،  ج 21، ص 43). شايد بتوان گفت کلام صاحب جواهر نيز در نهايت به همان کلام مجلسي برمي‏ گردد که فرمود: مرابطه در اين روايت به معناي آمادگي براي ياري امام منتظر است.

رمز اينکه شيعه بايد هر لحظه آماده ياري امام خود باشد، اين است که زمان ظهور مشخص نيست و هر آن‏که اراده خداوند تعلق گيرد، ممکن است ظهور رخ دهد. بنابراين، شيعيان بايد همواره در حال آماده‏ باش به سر برند تا در زمان ضرورت، به فرمان امام خود براي مقابله با مستکبران و ستم‏کاران جهان به پا خيزند. با نگاهي به تاريخ شيعه مي‏ توانيم به عمق باور مردم به موضوع ظهور و آمادگي هميشگي آنها براي اين موضوع پي  ببريم. ابن بطوطه در سفرنامه خود مي‏ نويسد: «ندبه شيعيان حِلّه براي امام زمان: ... در نزديکي بازار بزرگ شهر، مسجدي قرار دارد که بر در آن، پرده حريري آويزان است و آنجا را «مسجد صاحب‏الزمان» مي‏ خوانند. شب‏ها پيش از نماز عصر، صد مرد مسلح با شمشيرهاي آخته ... اسبي يا استري زين کرده مي‏ گيرند و به سوي مسجد صاحب‏الزمان روانه مي‏ شوند. پيشاپيش اين چارپا، طبل و شيپور و بوق زده مي‏ شود. ساير مردم در طرفين اين دسته حرکت مي‏ کنند و چون به مسجد صاحب ‏الزمان مي‏ رسند، در برابر در ايستاده و آواز مي‏ دهند که: «بسم‏ الله‏، اي صاحب‏ الزمان، بسم‏ الله‏ بيرون آي که تباهي روي زمين را فراگرفته و ستم فراوان گشته. وقت آن است که برآيي تا خدا به وسيله تو، حق را از باطل جدا گرداند...». و به همين ترتيب، به نواختن بوق و شيپور و طبل ادامه مي‏ دهند تا نماز مغرب فرا رسد... ». (ابن بطوطه، سفرنامه، ج 1، ص 272). بنابراين، با توجه به روايات، سخنان فقها و سيره پيروان اهل بيت(ع) در زمان هاي مختلف، به روشني مي توان دريافت که زمينه سازي براي ظهور و آماده باش هميشگي براي اين رويداد بزرگ از وظايف شيعيان است.

*: به نظر شما انقلاب اسلامي چه تأثيري بر فرهنگ مهدويت و انتظار در ايران داشته و موجب چه تحولي در اين فرهنگ شده است؟

**: به مدد انديشه ژرف و افکار بلند رهبر کبير انقلاب اسلامي، حضرت امام خميني(ره) فرهنگ مهدويت و انتظار که تا پيش از آن زمان هم‌معنا با سکون و سکوت، پذيرفتن وضع موجود و بي‌تفاوتي در برابر استبداد داخلي و استعمار خارجي بود، به عنوان فرهنگي پويا و حرکت‌آفرين و پشتوانه نظري مستحکم براي تشکيل حکومت صالحان در عصر غيبت مطرح شد.

در اين مجال، فرصت بررسي تفصيلي نقش انقلاب اسلامي در تحول و پويايي فرهنگ مهدويت و انتظار نيست و تنها به مقايسه اجمالي شاخصه‌هاي رويکرد مهدوي در پيش و پس از انقلاب اسلامي بسنده مي‌کنيم:
شاخصه‌هاي رويکرد مهدوي در دوران پيش و پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران کاملاً با يکديگر متفاوت است. تا پيش از اوج‌گيري نهضت امام خميني(ره) شاخصه‌هاي رويکرد مهدوي غالب عبارت بودند از:
1. توجه به امام مهدي(ع) تنها به عنوان «منجي موعود» و نجات‌بخشي که در آينده‌اي نامشخص مي‌آيد و به همه دردها، رنج‌ها و نابرابري‌ها پايان مي‌دهد؛
2. تمرکز نگاه بر «عصر ظهور» بدون داشتن هيچ چشم‌انداز روشني براي اصلاح امور و بهبود وضع جامعه در «عصر غيبت»؛
3. خلاصه شدن «وظايف منتظران» در دعا براي تعجيل فرج و نزديک‌تر شدن ظهور منجي موعود؛
4. تأکيد صرف بر «ولايت‌ورزي» (تولّي) و بي‌توجهي به «برائت‌جويي» (تبرّي) از همه مظاهر کفر، شرک و نفاق در عصر حاضر.

حضرت امام خميني با طرح ديدگاه‌ها و نظرات بديع خود، باب جديدي را در حوزه مهدويت و انتظار گشود و شاخصه‌هاي رويکرد مهدوي را دستخوش دگرگوني و تغيير اساسي ساخت. مطالعه آثار و سخنان امام راحل(ره) نشان مي‌دهد که در ديدگاه ايشان مهم‌ترين شاخصه‌هاي رويکرد مهدوي عبارتند از:
1. توجه به امام مهدي (ع) به عنوان آخرين «حجت خدا» و امام حي و حاضري که نسبت به وضعيت حال مسلمانان نيز بي‌تفاوت نيست؛
2. از نظر دور نداشتن «عصر غيبت» و تلاش براي اصلاح وضع موجود با هدف زمينه‌سازي براي ظهور؛
3. توسعه وظايف و تکاليف منتظران و منحصر نشدن اين وظايف به دعا براي تعجيل فرج و درخواست ملاقات با آن حضرت؛
4. توجه به «برائت‌جويي» به عنوان مقدمه و شرط «ولايت‌ورزي» واقعي.

با مقايسه اين شاخصه ها به خوبي مي توان به عمق و گستره تحولي که پس از پيروزي انقلاب اسلامي در باور مهدوي و فرهنگ انتظار ايجاد شد، پي برد.
توجه به سخنان و رهنمودهاي امام خميني(ره) در سال هاي قبل و بعد از پيروزي انقلاب اسلامي درباره مفهوم انتظار، وظايف منتظران و نسبت جامعه اسلامي عصر غيبت با جامعه عصر ظهور، که در پاسخ پرسش قبلي به برخي از آنها اشاره کردم، به خوبي ما را با شاخصه هاي مهدويت و انتظار در قرائت آن رهبر فرزانه آشنا مي کند.

*:از اينکه وقت خود را در اختيار ما قرار داديد، سپاس گزاريم./ خبرگزاری مهر