حضرت خديجه مادر ام ابيها
مقدمه
خديجه اين بانوى آگاه و پاکسرشت، و اين دلباختهى فضيلت و معنويت، که اعتقاد به حق و حقيقت و تمايل به فضايل و کمالات، از خصايص ذاتى او بود، از همان دوران جوانى نيز يکى از مشهورترين زنان حجاز و عرب به شمار مىرفت. وى که نخستين زن تاجر عرب و يکى از بزرگترين شخصيت‌هاى تجارى حجاز بود، حتى پيش از ازدواج با پيامبر نيز، از شهرتى شايسته برخوردار بود. چنان که نام وى نه تنها در تاريخ اسلام، بلکه در تاريخ اعراب و قبائل عرب و در آثار و نوشتههاى مورخين غيراسلامى نيز، به عظمت و تجليل، ياد شده است.
خديجه در کار تجارت خود نيز، بر اساس همان خصوصيات و خصلت‌هاى برجستهى انسانيش، گام برمىداشت. هرگز تجارت را به عنوان وسيلهاى براى کسب درآمدهاى سرشار، به هر طريق و به هر شکل که باشد، نگاه نمىکرد. هرگز در پى سودجويى و منفعت طلبىهاى شخصى و بىرويه نبود. از اين رو همواره سعى داشت که تجارت خود را به دور از آلودگىها، و عارى از درآمدهاى ناصحيح، انجام دهد، و از عوايدى که از راه‌هايى چون احتکار و کمفروشى و گرانفروشى و رباخوارى و نظاير آن به دست مىآيد، مصون دارد. بر اين اساس خديجه هرگز تجارت خود را، به اين گناهان نابخشودنى آلوده نکرد، و داد و ستدهايش را جز از راه‌هاى مشروع و اصولى انجام نداد.
همين خصوصيات انسانى، و روش و رفتار معقول و منطقى باعث شده بود که اطمينان و اعتماد گروه‌ها و طبقات مختلف مردم، به او جلب شود و راه پيشرفت و ترقى از راه‌هاى مشروع و افزايش درآمدهاى حلال، براى او هموار گردد. تا جايى که دربارهى موفقيت‌هاى تجارى او، و ثروت سرشارى که از اين راه فرادست آورده بود، در تواريخ و متون مختلف نوشتهاند: «هزاران شتر در دست خدمه و کارکنان خديجه بود که در اطراف کشورهايى چون مصر، شام و حبشه در راه تجارت، مشغول رفت و آمد و داد و ستد و نقل و انتقال کالاهاى تجارى بودند.» (1)
با اين که حضرت رسول، پس از وفات خديجه با برخى از زنان ديگر مانند عايشه، صفيه، امسلمه، و ... هم وصلت نموده، ولى در تمام مدتى که همسران ديگرى در خانه داشت، باز از خديجه به شايستگى ياد مىکرد، نام او را با احترام مىبرد و همواره خاطرهى او را گرامى و عزيز مىداشت چنان که دربارهاش مىفرمود: «هرگز خداوند متعال بهتر از او را بر من نصيب نفرموده است. او روزى که من نياز به کمک داشتم، به يارىام آمد و دستم را با مهر و عطوفت گرفت؛ روزى به من ايمان آورد که جهانيان نسبت به من کفر مىورزيدند، و روزى مرا تصديق کرد که جهانيان تکذيبم مىکردند، خداوند از او به من اولاد عنايت کرد.»
ازدواج با پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله
در آن زمانى که خديجه به عنوان زن نخست عرصهى تجارت، نام و شهرت يافته بود، پيامبر اسلام دوران جوانى خود را طى مىکرد. در آن سال‌ها مردم پيامبر اسلام را به خاطر پاکى و راستى و درستى فوقالعاده و امانتدارى بىمانندى که از خود نشان داده بود، به لقب «محمدامين» ملقب ساخته بودند. و همه جا نام او را توام با اين صفت گويا و رسا، که نشان دهندهى يکى از خصلت‌هاى ويژهى آن حضرت بود، بر زبان مىآورند.
اين آوازهى درستى و امانت که در مکه توام با اداى احترام به امين، گستره شده بود، خديجه را نيز به سوى اين جوان درستکار و امانتدار، جلب و جذب کرد به طورى که در پى ملاقاتى که در حضور ابوطالب با محمدامين انجام داد، وى را به عنوان قافله سالار کاروان تجارتى، و سرپرست امور مربوط به داد و ستدهاى خود برگزيد بدين سان پيامبر عاليقدر اسلام در دوران جوانى، چندين بار با کاروان خديجه به سفرهاى تجارتى رفت، و با هوش سرشار و انديشهى منطقى و داد و ستدهاى معقول و درست، سود فراوان فرادست آورد. و به مکه بازگشت. همين توفيق غير منتظره در امر تجارت که خديجه پيش از آن هرگز نظيرش را نديده بود، توجه و اعتماد و اطمينان خردمندترين زن حجاز را بيش از پيش به درستى و امانتدارى محمدامين، جلب کرد. آنچه بدين سان خديجه در وجود اين جوان پاک و پاک سرشت، يافته بود، چنان باعث دگرگونى فکر و انديشه و ديدگاهش شد، که يکسره در مسير زندگى و طرز تفکر خود، تجديدنظر کرد. وى پيش از آن دو بار ازدواج کرده، و هر دو همسرش - «عتيق بن عائذ» و «هند بن بناس» - را بر اثر مرگ آنان از دست داده بود. در پى از کف دادن دومين شوهرش، نسبت به زندگى، ديدگاه خاصى پيدا کرده و بر آن شده بود که از آن پس همهى عمر را تنها و مستقل، زندگى کند و اختيار زندگى و ثروتش را به دست هيچ کس و با هيچ عنوانى نسپارد. شايد اين تصميم از آن جا ناشى شده بود که او با آن روحيه خاص و انديشهى والا و درون پاک و صفات برجستهاش، هيچ فردى را شايستهى همسرى خود نمىدانست، و به چنان حدى از استقلال طلبى رسيده بود که ترجيح مىداد در بازماندهى سال‌هاى عمرش، به هيچ فردى وابسته و به هيچ کس متکى نباشد.
اما خصوصيات بىمانند محمدصلي الله عليه و آله اين انديشه را از ذهن او زدود. عظمت روح و تعالى فکر و والايى روش زندگى محمدصلي الله عليه و آلهبراى او چنان جاذبهاى داشت که يک باره از تصميم پيشين خود درگذشت، و آن استقلال طلبى خاص خود را کنار گذاشت، و تصميم گرفت از آن پس زندگى خود را با زندگى چنان مرد يگانهاى پيوند زند و در هم بياميزد.
جاذبهى صداقت و راستى و پاکى محمدامين چنان بود که حتى بر غرور خديجه نيز، فائق آمد. به طورى که خود داوطلبانه قدم پيش گذاشت، و به آن جوان والا و بىمانند پيشنهاد ازدواج داد. يک روز محمدصلي الله عليه و آله را به ملاقات خود طلبيد و در اين ديدار، پرده از راز دل برگرفت. و به صراحت از آنچه در انديشه داشت، سخن گفت:
«اى محمد من تو را مردى شريف و امانتدار و انسانى در اوج اصالت و صداقت و پاکى و راستى يافتم، که خود را پاک و مطهر نگاه داشتى و کمترين غبارى از ناچيزترين آلودگي‌ها نيز بر دامنت ننشسته است. تو خوش خلق و امين و راستگويى، از راست گفتن به هيچ قيمتى باک ندارى، و اصالت‌هاى انسانى خود را در برابر هيچ چيز از دست فرو نمىنهى. اين خصوصيات انسانى و خصلت‌هاى برجسته و شايستهات، مرا چنان جلب و جذب کرده است که اکنون ميل دارم پيشنهاد همسرى و هم آشيانى با تو را مطرح کنم. اگر با پيشنهاد من توافق دارى من آمادهام تا هر وقت که مناسب باشد، مراسم ازدواج را به جا آوريم.» (2)
آرى بدين سان خديجه على‌رغم رسوم و سنت‌هايى که در سرزمين حجاز آن روز رايج بود، شايد نخستين زنى بود که به جاى انتظار خواستگارى از سوى مرد، خود قدم به ميدان مىگذاشت تا از شوهر آيندهاش خواستار ازدواج شود. البته خضوع و فروتنى يک زن در برابر فضائل و ملکات والاى انسانى، هيچ گونه شگفتى ندارد.
چه شده بود، چه پيش آمده بود، که يک باره يک زن برجسته و سرشناس عرب، زنى از اشراف که در ميان رسوم و سنت‌هاى دست و پا گير اشرافى زندگى کرده بود، ناگهان همهى آن قيدها و بندها را مىگسست، و همهى سنت‌ها را زير پا مىنهاد، و بدين سان سرفراز و بالنده پيش مىآمد تا در برابر چشمان حيرتزدهى اين و آن دست به کارى زند که پيش از آن، شايد هيچ زنى از خانوادههاى معمولى نيز، بدان دست نيازيده بودند؟
راز و رمز اين ماجرا تنها در يک نکته نهفته بود: در اين که زنى با شخصيت برجسته و اعتبار بىمانندش، زنى که بسيارى از زنان و حتى بسيارى از مردان، در برابرش تواضع نشان مىدادند، اکنون در برابر فضايل برجسته و ملکات والاى انسانى که پرتو آن در وجود محمدامين نور مىافشاند، خود را خاضع و فروتن مىديد. و اين هيچ جاى شگفتى ندارد.
آرى، اين خديجه بود که در برابر شخصيت متعالى و فضايل برجسته و خصوصيات و ارزش‌هاى والاى انسانى و خصلت‌هاى ملکوتى محمدصلي الله عليه و آله چنان خاضع و فروتن شده بود که ديگر براى هيچ کدام از آن آداب و رسوم و سنت‌هاى اشرافى ارزشى قائل نبود. اين بانوى برجسته و با شخصيت، همان زنى بود که بر زنان و مردان بسيار، فرمان مىراند، همان زنى بود که چون کاروان‌هاى تجارى پربارش در جاده‌هاى عربستان و سرزمين‌هاى دور و نزديک آن به راه مىافتاد، چشم‌ها را خيره مىکرد و آرزو و اشتياق هم سخنى با او را، در دل‌ها شعلهور مىساخت. همان زنى بود که پيش از آن بارها و بارها، ديده شده بود که اشراف و رجال عرب و سران و اقوام طوايف، با ثروت‌هاى هنگفت و شهرت و موقعيت فراوانى که داشتند، به خواستگاريش مىآمدند، ولى او تقاضاى آنان را نمىپذيرفت، و شايد اساساً آنها را شايسته و لايق خواستگارى خويش نمىديد.
اما اکنون همين زن برجسته و احترامانگيز، همين زنى که در تمامى سرزمين حجاز، زنى مانند او نبود، با شور و اشتياق فراوان و با علاقه و عاطفهاى وصفناشدنى، خود قدم به ميان نهاده بود، و در طرح پيشنهاد ازدواج، با محمدصلي الله عليه و آله پيشقدمى و پيشگامى مىکرد.
چنين بود که مقدمات ازدواج محمدصلي الله عليه و آله و خديجه، صورت پذيرفت و گفتگو دربارهى اين مزاوجت فرخنده، به مرحلهى تصميم و تدارک رسيد. خديجه در اين ازدواج، نه تنها آداب و رسوم خواستگارى را ديگرگونه ساخت، بلکه همهى سنت‌هاى دست و پاگير ازدواج را که آن زمان در ميان اعراب جاهلى رواج داشت، زير پا نهاد. حتى در مورد مهريه نيز دست به کارى زد که پيش از آن، کسى نظيرش را نديده بود. با آن که خواستگاران قبلى ثروت‌هاى کلان و نقدينههاى گران، در اختيار داشتند و مهريههاى سنگين و خيرهکننده عرضه مىداشتند، باز خديجه در مورد محمدصلي الله عليه و آلهرفتارى ديگر در پيش گرفت. بدين معنى که مهريه را نيز به جاى آن که از سوى مرد باشد، او از مال و ثروت خود قرار داد و مبلغ چهار هزار دينارى را که به عنوان مهريه از آن سخن رفته بود، از دارائى سرشار خود به محمدصلي الله عليه و آله هديه داد.
خديجه با اين برنامهى درخشان اخلاقى، و با اين رفتار خيرهکننده که در عين عظمت و شخصيت و سرافرازى، حکايت از فروتنى و تواضعى با شکوه داشت، نشان داد که به راستى برجستگى و امتياز اصلى و اساساش از جهت ثروت سرشار و اعتبار تجارى او نيست. بلکه آنچه بدو عميقاً ارزش و شخصيت و برجستگى مىبخشيد، شکوه انديشه و طرز تفکر و والائى ديدگاه‌هاى معنوى او است که نسبت به ديگر زنان ممتاز سرفرازش مىکند.
آرى، او شوهرى مىخواست که از لحاظ فضيلت و معنويت برجستهترين مردان زمان و زمانه باشد، و پيدا است که چنين کسى جز پيامبرصلي الله عليه و آله هيچ کس ديگر، نمىتوانست باشد.
«ابناسحاق» سيرهنويس قديمى نيز اعتراف مىکند که: مقام معنوى و اخلاقى حرمت بىمانند خديجه به جايى رسيد که مورد عنايت خاص الهى قرار گرفت. چنان که روزى جبرئيل به هنگام نزول وحى گفت: «اى پيامبر، سلام پروردگار يکتا را به خديجه برسان.» پيامبر اسلام نيز به خديجه گفت: «اى خديجه، اينک جبرئيل درود پروردگار را به تو ابلاغ مىکند». آنگاه خديجه در پاسخ گفت: «خداوند خود سلام است و آغاز سلام و درود از اوست، و درود و سلام بر جبرئيل...»
ايثار و فداکارى خديجه
گفتگوهاى مقدماتى دربارهى اين ازدواج فرخنده، انجام گرفت. قرارها گذاشته شد. روز موعود تعيين گرديد. و در آن روز طى مراسمى ساده، با حضور نزديکترين کسان و اقوام محمدصلي الله عليه و آله و خديجه، مراسم ازدواج برگزار شد.
در آن روز مبارک خطبهى عقد ازدواج اين دو شخصيت بزرگ برجسته توسط عموى محبوب پيامبر اکرم، يعنى ابوطالب که از محترم‌ترين بزرگان و سران قريش بود، خوانده شد و بدين صورت خانهى خديجه با قدوم مبارک پيامبر اسلام، نور و شکوه و زيبايى معنوى پيدا کرد. ولى هنوز کسى نمىدانست که اين خانه به زودى خانهى شرافت، محل نزول وحى و نزولگاه جبرئيل و ديگر فرشتگان آسمانى خواهد شد.
پس از انجام مراسم و اجراى خطبهى عقد، محمدصلي الله عليه و آله از جاى برخاست و به سوى در به راه افتاد. طرز رفتار و شکل حرکتش نشان مىداد که تصميم دارد مجلس را ترک گويد، و از آن خانه بيرون رود تا خانهى خود را براى ورود همسر ارجمندش آماده سازد. اما ناگهان صداى خديجه در قفاى محمدصلي الله عليه و آله به اين کلمات بلند شد: «اى محمد کجا مىروى، که اکنون خانهى من، خانهى تو است، و کليد همهى صندوق‌ها در اختيار تو، و من از امروز کنيز و فرماندار تو هستم». و بدينسان خانهى خديجه، کاشانهى آرامش و سعادت مشترک اين دو شخصيت بزرگوار و برجسته شد و از آن پس محمدصلي الله عليه و آله به آن خانه نقل مکان کرد تا آرامش گم گشتهاى را که در سنين کودکى با مرگ پدر و مادر از دست داده بود، در اين خانه بازيابد. و در آن محيط امن و آرامش، با آسودگى و فراغ بال در مسير افکار و انديشههاى والاى خود پيش رود.
اما نکتهى مهم و چشمگير ديگرى هم در اين ازدواج وجود داشت و آن اين بود که چنين پيمان زناشويى ساده و ايثارگرانهاى، براى پيامبر اسلام ارزشى داشت که خداوند متعال، با حکمت بالغهاش، 15 سال بعد آن را به منصهى ظهور درآورد. بدينسان که بر اثر اين پيوند زناشويى، تمامى ثروت خديجه در اختيار حضرت محمدصلي الله عليه و آله قرار گرفت و آن حضرت نيز پس از مبعوث شدن به پيامبرى، تمام آن ثروت هنگفت را در راه پيشرفت اسلام و در راه خدا صرف کرد.
خديجه براى پيامبر اسلام نمونهى يک همسر فداکار و ايثارگر بود. از همان آغاز زندگى مشترک تا آخرين لحظهى حيات پرثمر خويش، در تمام مدت بهترين يار و ياور و مهربان‌ترين مونس پيامبر محسوب مىشد. در روزهاى آرامش نزديکترين همدم پيامبر، در ايام دشوارى و در گيرودار شدايد زندگى صبورترين و پر تحملترين مددکار، و در تمام حوادث سخت و مصيبت‌هاى پىدرپى قوىترين پشتيبان و همقدم و همراه رسول اکرم بود. در تمام شدائد و دشواري‌هايى که در سال‌هاى بعد از بعثت براى پيامبر و مسلمانان رخ مىداد، خديجه نه تنها مونس پيامبر و موجب تسلى خاطرش بود، بلکه چون مادرى مهربان براى تمام مسلمان‌ها نيز مايهى اميد و پشت‌گرمى و قوت قلب به شمار مىرفت، و با صبر و شکيبايى بىحساب و قدرت تحمل شگفتانگيز و پايدارى و مقاومت شگرفش سرمشق ديگران نيز قرار مىگرفت. علاوه بر آن هرگز از بذل مال فراوانش در راه هدف الهى پيامبر و گسترش و تقويت اسلام دريغ نورزيد.با آن قدرت مالى و شهرت و مقامى که داشت، و با آن که قادر بود بهترين زندگىها را داشته باشد و در کمال نعمت و رفاه و آسايش بسر برد، ولى تمام مظاهر زندگى دنيوى را به دور ريخت و در عوض با تمام ناملايماتى که به خاطر زندگى با پيامبر بر او روى آورده بود دست و پنجه نرم کرد. سال‌ها، با زجر و شکنجه شوهر بزرگوارش، با تهديدهايى که بر زندگى هر دو سايه انداخته بود، و با تن دادن به تبعيد و محاصره و حتى تحمل روزهاى گرسنگى و شب‌هاى بيدارى، به آسانى کنار آمد، تا هر روز قدمى تازه در راه نيل به اهداف عاليهى اسلام و پياده کردن برنامههاى قرآن و پيشرفت مکتب انسانساز اسلام بردارد.
در تمام شدائد و دشواري‌هايى که در سال‌هاى بعد از بعثت براى پيامبر و مسلمانان رخ مىداد، خديجه نه تنها مونس پيامبر و موجب تسلى خاطرش بود، بلکه چون مادرى مهربان براى تمام مسلمان‌ها نيز مايهى اميد و پشت‌گرمى و قوت قلب به شمار مىرفت، و با صبر و شکيبايى بىحساب و قدرت تحمل شگفتانگيز و پايدارى و مقاومت شگرفش سرمشق ديگران نيز قرار مىگرفت. علاوه بر آن هرگز از بذل مال فراوانش در راه هدف الهى پيامبر و گسترش و تقويت اسلام دريغ نورزيد.
اوصاف و فضايل خديجه عليهاالسلام
اين بانوى بزرگوار و الگوى ممتاز زن مسلمان، در نزد پيامبر اکرم از احترام و محبوبيت خاص برخوردار بود. رسول گرامى، آن خاتون محترم را بسيار دوست مىداشت، به مهر و درايت او آگاه بود. و از اين رو در کارهاى خود با وى نه فقط مانند يک همسر، بلکه همچون يک دوست فهيم و دلسوز و يار صميمى، مشورت مىکرد و به نظرياتى که خديجه ابراز مىداشت، با ديدهى احترام مىنگريست.
از حضرت على عليه السلام روايت شده است که فرمود: «اين جمله را از خود پيامبر اسلام شنيدم که فرمود: بهترين زنان بنىاسرائيل در عصر گذشته، مريم بنت عمران، و بهترين زنان امت، امروز خديجه بنت خويلد است. (3)
البته مقام والا و احترام و شخصيت خديجه عليهاالسلام را نبايد با معيارهاى عادى سنجيد، چه مقام و احترام آن بزرگوار چنان بالا گرفت که خداوند تبارک و تعالى به وسيله جبرئيل براى او سلام فرستاد و او را به پاداشى عظيم وعده داد که هيچ کس ديگرى، اعم از گذشتگان يا معاصرينش يا از اصحاب رسول خدا، بدان مقام نرسيده بودند.
بخارى يکى از محدثين بزرگ اهل سنت که يکى از شش «صحيح» عمده و معتبر جهان تسنن از آن اوست، نقل مىکند: «عايشه مىگويد: دربارهى هيچ زنى به اندازهى خديجه حسرت نکشيدم و حسادت نبردم وقتى شنيدم که پروردگارش او را به بهشت وعده داده است.» (4)
اين سخن عايشه، دور از واقعيت نبوده است. چون مىدانيم که خديجه نخستين همسرى است که پيامبر اکرم قبل از آغاز رسالت اختيار کرده و مدتى طولانى، نزديک به 25 سال با وى زندگى کرده است. با اين که حضرت رسول، پس از وفات خديجه با برخى از زنان ديگر مانند عايشه، صفيه، امسلمه، و ... هم وصلت نموده، ولى در تمام مدتى که همسران ديگرى در خانه داشت، باز از خديجه به شايستگى ياد مىکرد، نام او را با احترام مىبرد و همواره خاطرهى او را گرامى و عزيز مىداشت چنان که دربارهاش مىفرمود: «هرگز خداوند متعال بهتر از او را بر من نصيب نفرموده است. او روزى که من نياز به کمک داشتم، به يارىام آمد و دستم را با مهر و عطوفت گرفت؛ روزى به من ايمان آورد که جهانيان نسبت به من کفر مىورزيدند، و روزى مرا تصديق کرد که جهانيان تکذيبم مىکردند، خداوند از او به من اولاد عنايت کرد.»(5)
اين سخنان صريح و بىشائبه از زبان مبارک پيامبر گرامى اسلام به خوبى مىرساند که خديجه از چه موقعيت ممتازى در نزد پيامبر، و از چه شخصيتى برخوردار بوده است.
عايشه مىگويد: روزى نمىشد که پيامبر اسلام از خديجه ذکر خيرى به ميان نياورد. به حدى که روزى غيرت و تعصب زنانه بر من غالب شد و با همان حال (حسادت) گفتم: آيا او زن سالخوردهاى نبود که خداوند متعال بهتر از او نصيب تو کرده است؟ (منظور عايشه از اين سخن، ابراز وجود و بيان ارزش خودش بوده است، زيرا خود را که زنى بسيار جوان بود با حضرت خديجه مقايسه کرده و خواسته است که امتياز جوانى خود را مطرح کند. اما خودش ادامه مىدهد:) پيامبر اسلام به شدت غضبناک شد، به حدى که موهاى جلوى سر مبارکش از شدت غضب تکان خورد و آنگاه آن جملات تحسينآميز را (که فوقا نقل کرديم) دربارهى خديجه بيان فرمود.
و باز عايشه مىگويد: «هر وقت در منزل گوسفندى ذبح مىشد، پيامبر اسلام مىفرمودند: از گوشت آن براى دوستان خديجه هم بفرستيد. روزى به اين وضع اعتراض کردم، ولى پيغمبر فرمودند: من دوستان خديجه را نيز دوست مىدارم.» (6)
آنچه ذکر شد فقط مشتى از خروار بود. وگرنه احاديث بسيار زيادى در دست داريم که از طريق دانشمندان اهل سنت هم نقل شده است و همه از اوصاف درخشان و شخصيت ممتاز و احترام فوقالعادهى خديجه سخن مىگويند: از جمله در احاديث فراوان از طريق علماى عامه و خاصه، آمده است که: کامل‌ترين و بهترين زنان از نظر ايمان چهار تن بودهاند که عبارتند از آسيه دختر مزاحم (همسر فرعون)، مريم دختر عمران (مادر حضرت عيسى مسيح) خديجه دختر خويلد، فاطمه دختر پيامبر اسلام. (7)
لذا به خاطر همين اوصاف و فضايل، همين شخصيت و بزرگوارى، همين کاردانى و شايستگى و عطوفت و درايت و ساير امتيازات فوقالعادهى آن بانوى عزيز بود که پيامبر اسلام، مادامى که خديجه کبرى زنده بود، با زن ديگرى ازدواج نکرد و با آن که در آن زمان، شرايط خاص زمانى و مکانى و سنت‌هاى قومى و منطقهاى تعدد زوجات را به صورت امرى کاملاً عادى مىنگريست و مردان بسيارى در يک زمان چند همسر در خانه داشتند، و با آن که قوانين اسلام نيز با تحقق شرائط لازم اين اجازه را در اختيار هر فرد عادى هم مىگذاشت - چه رسد به پيامبر خدا - باز رسول اکرم هم هرگز در طول حيات خديجه از اين حق خود استفاده نکرد.
نکتهى مهم آن که خديجه در حساسترين شرايط زندگى پيامبر اسلام - چه آن زمان که وجود مبارکش در آستانهى نزول وحى قرار داشت و همه چيز دگرگون شده بود، و چه آن زمان که وحى الهى بر قلب پاکش نازل مىشد و جهانى را به لرزه درمىآورد - همواره رسول اکرم را به خوبى درک مىکرد. او را به طور صحيح شناخت و به واقعيتهاى والاى وجودش پى برد. رسالت او را به روشنى فهميد و آن را با تمام جانش پذيرفت و با همهى توان خود در راه تثبيت و گسترش آن ايستادگى کرد. و به راستى که کمتر همسرى مىتواند اين چنين حساس و فهميده و با کمال و عميق و عالم و واقعبين باشد.
بانوى دانشمند و صاحب کمال
در شرح اوصاف و فضايل خديجه، سخن تمام نمىشود مگر آن که به مراتب فضل و دانش وى نيز اشاره کنيم و بگوييم که او زنى دانشمند، پرتجربه، بسيار فهيم، بسيار روشنبين و صاحب‌کمال بود. هر مسألهاى را به دقت بررسى مىکرد، هرگز بدون علم و انديشه چيزى را نمىپذيرفت و بدون تفکر و تعمق حرفى نمىزد. در آغاز رسالت به محض آن که متوجه شد تغييرات غير عادى در پيامبر ايجاد شده و حتى وضع جسمانى آن حضرت و اعمال و رفتار و حرکاتش دگرگون شده است، در آن شرايط حساس، با دقت و تدبر و تفکر ويژهاى که داشت، بهتر و دقيقتر از بزرگترين دانشمندان علم روانشناسى به اصل مسأله پى برد و با قاطعيت و صراحت اعلام کرد که تمام آن تغييرات و پيدايش آن وضع خاص جسمانى براى پيامبر، آثار يک دگرگونى و تحول عميق روحى و معنوى است و هيچ عارضهى ديگرى وجود ندارد.
در زمانى بعضى از آشنايان و اطرافيان از گوشه و کنار و گاه به طور جسته گريخته و گاه آشکارا براى تغيير حال پيامبر ابراز نگرانى مىکردند، خديجه با روشنبينى خاص و درک هوشمندانهاش خطاب به پيامبر گفت: «خداوند تو را هرگز عاجز و ناتوان مىسازد (و به بيماري‌هاى سخت جسمانى که باعث عدم تعدل و زمينگيرى شوند دچار نمىکند) چون تو در زندگى خود هميشه صلهى رحم داشته و دارى، مهمانى مىدهى و مهمان‌دوستى و مهماننوازى مىکنى، از مستمندان و درماندگان دستگيرى مىکنى و فريادرس مظلومان هستى.» (8)
نکتهى مهم آن که خديجه در حساسترين شرايط زندگى پيامبر اسلام - چه آن زمان که وجود مبارکش در آستانهى نزول وحى قرار داشت و همه چيز دگرگون شده بود، و چه آن زمان که وحى الهى بر قلب پاکش نازل مىشد و جهانى را به لرزه درمىآورد - همواره رسول اکرم را به خوبى درک مىکرد. او را به طور صحيح شناخت و به واقعيتهاى والاى وجودش پى برد. رسالت او را به روشنى فهميد و آن را با تمام جانش پذيرفت و با همهى توان خود در راه تثبيت و گسترش آن ايستادگى کرد. و به راستى که کمتر همسرى مىتواند اين چنين حساس و فهميده و با کمال و عميق و عالم و واقعبين باشد.
چنين بانويى، با چنين اوصاف والايى، علاوه بر تمام امتيازاتش بهترين شريک غم و اندوه پيامبر نيز بود. و اين صفتى است که هرگاه زنى منصف بدان باشد، يکى از مهم‌ترين عوامل موفقيت در زندگى مرد، و در تحکيم اصول و مبانى خانوادگى او به شمار خواهد رفت، به طورى که هرگز زيبايى و جمال و ساير نشانهها و خصوصيات زنانگى نمىتواند جاى آن را پر سازند. توجه بدين امر، در زندگى خانوادگى خديجه کاملاً مشهود و آشکار بود و اسناد معتبر حاکى از آن است.
«ابناسحاق» يکى از سيرهنويسان اوليه و معروف اسلام در اين باره مىگويد: پيامبر اسلام هر چيز مکروهى را که مىديد و مىشنيد و هر ناروايى را که بر او وارد مىگرديد، محزون و متأثرش مىساخت، هنگام بازگشت به خانه با خديجه در ميان مىگذاشت. و خداوند به وسيلهى خديجه، آن مکروه و ناروا را فرج و گشايش عنايت مىفرمود. خديجه همواره او را به ثبات و مقاومت دعوت مىکرد و با درايت و عطوفت خود دردها و رنجها و آلام پيامبر را تسکين مىداد (و چنين شريک زندگى و غمگسار مهربانى هميشه يار و مددکار پيامبر بود) تا روزى که خديجه از دنيا رفت و يک غمخوار فهيم و مصاحب و مشاور مهربان و صميم از دست رفت...
اين سيرهنويس قديمى نيز اعتراف مىکند که: مقام معنوى و اخلاقى حرمت بىمانند خديجه به جايى رسيد که مورد عنايت خاص الهى قرار گرفت. چنان که روزى جبرئيل به هنگام نزول وحى گفت: «اى پيامبر، سلام پروردگار يکتا را به خديجه برسان.» پيامبر اسلام نيز به خديجه گفت: «اى خديجه، اينک جبرئيل درود پروردگار را به تو ابلاغ مىکند». آنگاه خديجه در پاسخ گفت: «خداوند خود سلام است و آغاز سلام و درود از اوست، و درود و سلام بر جبرئيل...»
گفتار صاحب طبقات درباره خديجه
«ابنسعد» يکى ديگر از مورخين اسلامى، در کتاب «طبقات» مىنويسد: «حضرت آدم در بهشت نگاهى به زندگى محمد صلي الله عليه و آله مىافکند و مىگويد: يکى از برتري‌هاى محمد صلي الله عليه و آله بر من اين است که همسر او در راه اجراى اوامر خداوند با شوهرش همکارى و مساعدت نمود، و حال آن که همسر من، مرا در نافرمانى نسبت به دستورهاى الهى راه نشان داد.» (9)
فرزندان خديجه
از حضرت خديجه چهار فرزند متولد شدند. پسرى به نام قاسم به دنيا آمد که طاهر و طيب لقب داشت، و کنيهى «ابوالقاسم» براى پيامبر اسلام، از نام همين فرزند عزيز گرفته شده است. قاسم دوران نوزادى و شيرخوارگى را مدتى طى کرد و حتى تا مرحلهى پاگشودن و به راه افتادن هم زنده بود. اما هنوز از شير گرفته نشده بود که بنا بر تقدير الهى از دنيا چشم پوشيد و به سراى باقى شتافت.
غير از اين فرزند پسر، خديجه داراى سه دختر نيز شد که اسامى آنان زينب و امکلثوم و فاطمه عليهماالسلام بود. آرى شخصيت والايى همچون خديجه است که در دامان پاکش، پاکدامنترين و پاکيزه گوهرترين بانوى جهان هستى، يعنى حضرت فاطمه زهرا سلاماللَّهعليها، پرورانده مىشود. آن خورشيد تابانى که بنا بر اراده و مشيت الهى، از ميان تمام فرزندان پيامبر، براى پدر بزرگوارش باقى مىماند، تا براى مادرى انوار الهى و سادات جهان، انتخاب شود، و در دامان گهربارش فرزندان همچون ائمهى معصومين عليهم السلام را پرورش دهد که خود، مشعلداران ارشاد و هدايت جهانيان باشند... آرى فاطمه سلام الله عليها اين چنين مادرى داشت که «خديجه» نامور گشته بود... (10)
امام صادق عليهالسلام نيز به آن اشاره فرمودهاند: «عن مفضل بن عمر، قال: قلت لابى عبداللَّه الصادق عليهالسلام کيف کان ولاده فاطمه عليهاالسلام؟ فقال: نعم؛ ان خديجه عليهاالسلام لما تزوج بها رسولاللَّه صلى اللَّه عليه و آله و سلم هجرتها نسوه مکه فکن لا يدخلن عليها ولا يسلمن عليها و لا يترکن امراه تدخل عليه فاستوحشت لذلک و کان جزعها و غمها حذراً عليه.» (11)
آرى، چون خديجه عليهاالسلام به ازدواج رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله درآمد زنان مکه رابطه خود را با خديجه عليهاالسلام قطع کردند و ديگر به خانهى او نمىآمدند. و در هنگام ملاقات به او سلام نمىکردند. رفت و آمد ديگران به خانه خديجه عليهاالسلام را مراقبت کرده، مانع رفتن آنان به خانه او مىشدند. زنان مکه، خديجه عليهاالسلام را تنها گذاردند، ديگر با او دوستى نمىکردند. خديجه عليهاالسلام از اين موضوع غمگين و ناراحت بوده و وحشت او را فراگرفته بود.
اين ترک رفت و آمد و محاصرهى روحى خديجه عليهاالسلام با مبعوث شدن پيامبر صلى اللَّه عليه و آله به رسالت شديدتر شد. در اين زمان چون رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله را دشمن خود مىدانستند هرگونه ارتباطى را با خديجه عليهاالسلام که حامى اصلى رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله بود قطع کردند و خديجه عليهاالسلام را در آن شرايط سخت تنهاى تنها گذاردند.
پي‌‌نوشت‌ها:
1- تذکرةالخواص، ج 2، ص 302 .
2- تذکرة الخواص، ج2، ص 302 .
3- عمدة ابن بطريق، ص 24 .
4 - صحيح بخارى، جزو پنجم، باب 30، ص 114
5- همسران رسول خدا، ص 18. به نقل از استيعاب ابن عبدالبر.
6- منبر الاسلام و توفيق الاعلم .
7- استيعاب و صحيح بخارى.
8- سيره ابنهشام، ج1، ص 114- 116.
9- طبقات ابنسعد، ج 1، ص 134.
10- مناقب ابن شهرآشوب، ج 1، ص 174
11- امالى شيخ صدوق، ص 593
انتهای پیام