ام المومنین نخستین زن مسلمان کیست؟

در بخشی از مدخل خدیجه (س) در دانشنامه جهان اسلام آمده است: پدرش خُوَیْلِد بن اسد بن عبدالعُزّى بن قُصَىِّ بن کِلاب و مادرش فاطمه است.
در این مدخل به نحوه آشنایی وی با پیامبر اسلام این گونه اشاره شده است: در چگونگى همکارى و آشنایى حضرت محمد صلى اللّه علیه وآله وسلم ــکه در آن سالها حدود بیست سال داشت ــ با خدیجه، اختلاف هست. برخى آغاز روابط تجارى خدیجه و پیامبر اکرم را به توصیه و سفارش ابوطالب دانسته اند. اما در خبرى از ابن اسحاق (ص 81ـ82) آمده است که خدیجه از امانتدارى و درستکارى حضرت محمد خبر داشت و چون تصمیم گرفته بود مال فراوانى را به تجارت اختصاص دهد، از او خواست تا به کاروانش بپیوندد و بیش از دیگران مزد بگیرد.

وی پیامبر اسلام این سفر را می پذیرد: حضرت محمد(ص) حداکثر پنج سفر تجارى، چهار سفر به یمن و یک سفر به شام، براى خدیجه انجام داد (حلبى، ج 1، ص 136). مهمترین آنها، که به ازدواج آن دو منجر گردید، سفر تجارى شام بود و به دلیل اهمیتش اکثر منابع، تنها به ذکر آن سفر پرداخته و آن را ابتداى همکارى حضرت با خدیجه دانسته اند. ظاهرآ اولین سفر تجارى آن حضرت به بازار حُباشه، در تهامه، بوده (رجوع کنید به طبرى، ص 12؛ ابن سیدالناس، ج 1، ص 73) و سفر به شام دومین یا سومین سفر بوده است.

اخباری از حسن خلق پیامبر به خدیجه می رسد که وی را شگفت زده می کند: بعد از انعقاد قرارداد، ابتدا پیامبر با کارمزد دو قلوص (ماده شتر جوان؛ مَقریزى، ج 1، ص 9؛ حلبى، ج 1، ص 135) به همراه شریک تجارى خود سائببن ابى سائب صَیفى بن عابد و غلام خدیجه، میسره، عازم بازار حباشه شد و با موفقیت بازگشت. میسره اخبار شگفت انگیزى از این سفر به خدیجه داد و او براى اولین بار با رضایت ابوطالب، پیامبر را در رأس کاروانى بزرگ به شام تجهیز کرد. پس از اتمام این سفر پرماجرا، که جزئیات آن در منابع اسلامى آمده است، خدیجه به ایشان علاقه مند شد.

در این مدخل به دلایل علاقه مندی خدیجه به پیامبر این گونه اشاره شده است: دلایلى که براى ایجاد این علاقه در منابع اسلامى آمده است، عبارت اند از: از سفر تجارى پرسود پیامبر اکرم به شام؛ گزارش مَیْسره از اخبار شگفت انگیز این سفر (ابن هشام؛ ابن سعد)؛ مشاهده دو فرشته اى که به هنگام ورود به خانه خدیجه بر سر پیامبر سایه افکنده بودند، ورقةبن نوفل درباره ازدواج خدیجه با مردى از قریش که نبى قوم خواهد شد و... .

دایره المعارف جهان اسلام درباره میزان مهریه خدیجه نیز آورده است: مراسم خواستگارى و عقد، دو ماه و 25 روز بعد از سفر تجارى شام برگزار شد و مهریه خدیجه مبلغ دوازده و نیم یا دوازده اوقیه (هر اوقیه معادل چهل درهم؛ بلاذرى، همانجا) تعیین شد. پس از برگزارى جشن ازدواج این دو براى مدتى کوتاه در خانه حکیم بن حزام انتقال یافتند. در این مدخل آمده که خدیجه پس از ازدواج با پیامبر، همه غلامان خود را آزاد کرد: وی تمام داراییش را به وى بخشید و کارهاى تجارى را نیز به او سپرد، حتى غلامان و کنیزان خود، از جمله میسره، را آزاد کرد.

درباره اسلام آوردن خدیجه نیز آمده است: خدیجه نخستین بانویى است که به پیامبر گروید. همچنین بنابر گزارش ابن سعد (ج 8، ص 17ـ18)، وى همراه پیامبر و على علیهالسلام در مسجدالحرام نماز مىگزارد.

در این مدخل درباره نقش خدیجه در گسترش اسلام نیز آمده است: در مرحله دعوت علنى، هرگاه پیامبر قریش را به اسلام و راه حق دعوت مى کرد و آنان به وى بى توجهى مى کردند و او را مسخره مى کردند، خدیجه با سخنان مهرآمیزش وى را دلدارى مى داد.

درباره محاصره در شعب ابی طالب هم این گونه آمده است: در ایام محاصره اقتصادى بنىهاشم در شعب ابى طالب، خدیجه اموالش را در حمایت از پیامبر هزینه کرد (طبرسى، 1417، ج 1، ص 125). به نظر عده اى از مفسران، آیه هشت سوره ضحى : «]اى پیامبر[ آیا تو را نیازمند نیافت پس بىنیاز و توانگر ساخت»، به این حمایتهاى مالى خدیجه اشاره دارد (رجوع کنید به طبرسى، 1408؛ ابنجوزى، ذیل آیه). تأثیر حمایتهاى مالى خدیجه به حدى بود که پیامبر، بعدها آن را ستود و فرمود: «هیچ ثروتى به اندازه ثروت خدیجه برایم سودمند نبود»
مبحث دیگر در مدخل خدیجه در دایره العمارف جهان اسلام، مرگ بانوی بزرگ اسلام است: اندک زمانى پس از شکست محاصره اقتصادى، خدیجه، در 65 سالگى در رمضان سال دهم بعثت به فاصله سه روز بعد از وفات ابوطالب (مسعودى، ص 232ـ 233) درگذشت. امّ ایمن، کنیز آزادشده پیامبراکرم، و امّ فضل او را غسل دادند و پیامبر با دستان مبارکش وى را در قبرستان حَجون (قبرستان ابوطالب) بدون اداى نماز به خاک سپرد، چرا که هنوز نماز میت واجب نشده بود

این مصیبت چنان بر پیامبر گران آمد که فرمود: «این روزها، بر این امت دو مصیبت وارد شده که نمىدانم به کدامیک از آن دو بىتاب ترم»، ازاینرو آن سال عامالحزن نامیده شد. قبر خدیجه پیوسته زیارتگاه مسلمانان بوده است ولى در سال 1343 وهابیون آن را ویران کردند.

دربخش پایانی این مدخل به بالیدن خاندان پیامبر به حضرت خدیجه اشاره شده است: مهر و محبت خدیجه به فرزندانش چنان بود که خاطره او تا نسلها در خاندان پیامبر اسلام برجاى مانده بود و همواره از او به نیکى یاد میشد. امام حسین علیهالسلام در واقعه عاشورا در کربلا در مقابل سپاه شام به مادربزرگش خدیجه فخر می ورزید که اولین زن مسلمان بود (مجلسى، ج 44، ص 318)؛ امام سجاد علیهالسلام در خطبه اش در مجلس یزید در دمشق بعد از واقعه عاشورا، خود را فرزند بانوى بزرگ اسلام، خدیجه سلام اللّه علیها می دانست.