«حسینیه» و «تکیه» رازدارهای اشک و ناله محبان اهل بیت(ع)

یکی از نمونه های تبلور فرهنگ عاشورایی، در هنر معماری حسینیه ها و تکایا نهفته است. تکایا و 
حسینیه ها، مکانهایی هستند که بخشی از رسالت مهم زنده نگهداشتن حادثه و واقعه کربلا بر عهده آنها است.

سوگواری امام حسین(ع) جای خاص انحصاری ندارد، اما اگر جای بخصوصی را بتوان برای این امر اختصاص داد، بی شک آنجا حسینیه یا تکیه نامیده می‌شود.

  ویژگی های نمادی و معماری حسینیه ها و تکایا

هر چیزی که منسوب به امام حسین(ع) باشد را حسینی می‌گویند، این اسمِ نسبت، اگر بر مکان اطلاق گردد، حسینیه یعنی محلی که منسوب به امام حسین(ع) است، نامیده می‌شود. اگر بخواهیم تعریفی اصطلاحی از حسینیه به دست آوریم، می‌توان آن را به مکانی مشخص که برای برگزاری مراسم سوگواری، نوحه خوانی و مرثیه سرایی برای امام حسین(ع) و یارانش تخصیص داده شده، تعریف کرد. حسینیه در جهان تشیع بعد از مسجد، از رایج ترین فضاهای مذهبی است که در هر گوشه ای از یک شهر شیعی به چشم می‌خورد.

با نگاه به دوره های گذشته و تاریخی می‌بینیم که در ایران غالبا مساجد، اماکنی بوده اند که مردم آزادی عمل برای برگزاری عزاداری در آن را نداشته اند، از این رو به ساخت حسینیه ها روی آورده شده است.

در هر گوشه و کناری از ایران می‌توان به این 
حسینیه ها وارد شد و در آن عزاداری کرد و این اماکن همه به دلیل عرض ارادت و محبت به امام حسین(ع) و یارانش شکل گرفته است و گاهی نیز به عنوان مکانی برای زائران یا همان زائرسرا، مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در واقع بسیاری از حسینیه ها دارای کاربری دو گانه عام و خاص هستند.

در کاربرد خاص، اختصاص حسینیه ها برای برگزاری مراسم سنتی عزاداری، نوحه سرایی و مرثیه سرایی در سوگ امام حسین(ع) است و کاربرد عام آن نیز مربوط به مراسم عزایی است که مردم برای عزیزان از دست رفته خود در آنجا برگزار می‌کردند و به این واسطه نیز از مظلومیت های امام حسین(ع) و یارانش سخن می‌گفتند.

 این حسینیه ها در کشورهای دیگر نیز وجود دارد، هر چند ممکن است اسم آن، مانند آن چیزی که در هند به آن «امامباره» گفته می‌شود، تغییر کند، اما همان هدف و کارکردی را دارد که در ایران دارند.

  زمان شکل گیری حسینیه ها در ایران

حسینیه ها احتمالاً از زمان صفویان شکل گرفته اند و به همین دلیل آن را باید به نسبت تکیه، مکان مذهبی جدیدی دانست، زیرا قدمت تکیه حداقل به دوره آل بویه باز می‌گردد. البته باید اشاره کرد که تثبیت ساختار فضایی حسینیه در زمان قاجاریه انجام شد.

حسینیه ها ساختار معماری ساده ای دارند که با شکل منظم هندسی، فضای سرپوشیده ای را برای تجمع مردم به نیت سوگواری برای سالار شهیدان فراهم می‌کنند. در این خصوص باید به این نکته اشاره کرد که ساختار کلی حسینیه ها غالبا به یک شکل است و برجسته شدن یک حسینیه بر اساس تزئینات داخلی و خارجی آن است که با ماهیت معماری آن ارتباطی ندارد.

  تفاوتهای حسینیه و تکیه

تکیه کلمه ای عربی است که جمع آن «تکایا» است و معنای لفظی آن «پشت دادن به چیزی» است. «تکیه» در فرهنگ اعراب در اصل جایی بوده که به زائران کعبه خدمات می‌داده است و زائرانی که در میانه راه، قصد استراحت می‌کردند، در این اماکن ساکن می‌شدند.

گویا نخستین تکیه در سال 1164 هجری شمسی در استرآباد به عنوان محلی برای مراسم ماه محرم ساخته شده است. در دوران قاجار به واسطه اینکه حاکمان از ناحیه بنیانهای شرعی، نمی توانستند مشروعیت بگیرند، حاکمان به ساخت تکایا روی آوردند تا بتوانند به این واسطه مشروعیت کسب کنند.

در ایران عزاداری ها و اجرای مراسم سوگواری بیشتر در فضاهای باز بوده است. از این رو ایرانی ها در ایام محرم در میدانهای مختلف شهر، سکویی مسقف را ایجاد می‌کردند و در آن تعزیه برپا می‌کردند. با نگاهی به حسینیه های تاریخی به این امر پی می‌بریم که بیشتر حسینیه ها و تکایا در فضای باز شهری قرار داشته اند و این در حالی است حسینیه هایی که در عصر حاضر ساخته می‌شوند، دارای فضایی سربسته اند.

نامگذاری این فضاهای مذهبی به حسینیه یا تکیه بیشتر از اینکه متأثر از نوع کاربری فضایی آن باشد، متأثر از مسایل عرفی و محیطی منطقه ای است که آن بنا در آن قرار دارد.

اگر بخواهیم حسینیه ها را به لحاظ معماری از تکایا بازشناسی کنیم، به این ویژگی می‌توان اشاره کرد که حسینیه ها اشکال هندسی منظم تری نسبت به تکایا دارند و همچنین اختصاص مکانهای خاص به حسینیه ویژه‌تر بوده است. این در حالی است که تکایا بیشتر در مکانهایی که کاربری تجاری و بازاری دارند، شکل گرفته است. به عبارت دیگر تکایا به این دلیل که در مسیر بازار شکل گرفته اند، نسبت به بازار انعطاف بیشتری از خود نشان می‌دهند.

به این واسطه، ممکن است در حاشیه تکایا غرفه هایی وجود داشته باشد که مغازه های دایمی یا موقتی باشند. تکایا و حسینیه های سنتی که در فضای باز سامان می‌یافته اند، بیش از هر چیز تحت تأثیر اقلیم آن منطقه قرار داشته اند، به عنوان مثال در مناطق خشک و گرم، وجود بخش سرپوشیده در این فضاها برای حفاظت عزاداران از گرما مشهود است و دیده می‌شود ایوانی که در جهت قبله قرار دارد، بزرگترین فضا را به خود اختصاص داده است.

  ویژگی های نمادین حسینیه ها و تکایا

یکی از نکات جالب توجه در معماری قدیمی 
حسینیه ها و تکایا این است که این اماکن در فضای باز ساخته می‌شدند و عموماً این مکانها «در» نداشتند و این موضوع را که این فرهنگ و یاد، باید ارتباط دایمی با زندگی روزمره داشته باشد و معطوف به دو ماه نیست را خاطر نشان می‌کند.

پیوند مردم با این مکان به واسطه تعلق خاطری است که به موضوع و بهانه آن دارند و نه به واسطه مکان جغرافیایی و فیزیکی خود مکان. از این رو در ایام محرم و صفر مردم به صورت خود جوش، حسینیه و تکایا را آماده برگزاری مراسم عزاداری می‌کنند و به تزیین آن می‌پردازند.

تکایا دارای بخشهای مختلفی هستند که هر بخش کارکرد مخصوص به خود را دارد و در مجموع تکیه با مجموع اجزای خود، نمادی از صحرای کربلاست تا در آن مراسم تعزیه و عزاداری سیدالشهدا(ع) و یارانش برپا شود. اینجا باید به این نکته اشاره شود که تکایا در طول سال محل ثابت برپایی مراسم تعزیه بوده اند، از این روی در وسط محوطه تکیه، سکویی با ارتفاع نیم متر یا سه ربع ذرع وجود دارد به نام «مصطبه» که نمادی است از میدان کارزار دشت کربلا.

در دو سمت این مصطبه پله قرار دارد تا عزاداران و تعزیه خوانان از یک سمت وارد و از سمت دیگر خارج شوند که این دو دسته نمادی هستند از دو جبهه مقابل هم متشکل از حسینیان و یزیدیان. هر دو گروه نیز علم، بیرق مخصوص به خود را داشته اند.

از دیگر نمادهایی که در تکایا برقرار می‌شده است، خیمه هایی بوده که در ظهر عاشورا به آتش کشیده می‌شوند و آن نیز نمادی از خیمه های اهل بیت(ع) است که در روز عاشورا به آتش کشیده شدند.

«نخل» از دیگر نمادهایی است که در برخی تکایا  قرار دارد، این حجم هندسی که از چوب ساخته می‌شود، نمادی است از آزادگی امام حسین(ع) و یارانشان و همچنین تابوتی است برای آن بزرگان بی تابوت و کفن.

حسینیه ها و تکایا، کارکرد یادآوری کننده دارند، از این رو بیشتر آنها در بهترین نقطه دسترسی قرار دارند و در سر گذرهای اصلی هستند تا پیوند مردم از نقاط مختلف با آن محفوظ بماند. دسترس پذیری ملاکی در معماری سنتی حسینیه ها و تکایا بوده و رفته رفته در دوران معاصر این موضوع به فراموشی سپرده شده است.

با رسالت تذکاری که برای حسینیه ها و تکایا گفته شد، باید یادآور شد کارکرد این فضاهای مذهبی در ایران تنها به ایام محرم و صفر محدود نمی شود، به همین منظور در بقیه ایام سال مراسم سوگواری مختلفی در آن مکانها برگزار می‌شود./ قدس آنلاین