در پى خورشید از مدینه تا نیشابور

غلامرضا گلی زواره قمشه ای

طلوع تابناک 
صدای شیعه: حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام یازدهم ذیقعده سال 148 ق. در مدینه دیده به جهان گشود. این رویداد شکوهمند بعد از شهادت امام صادق علیه السلام اتفاق افتاد.[1] 35 سال از ایام حیات پربار آن امام همام با دوران امامت پدرش حضرت امام کاظم علیه السلام توأم بود و هنگامی که هارون امام را به بغداد انتقال داد آن حضرت نیز شاهد این نیرنگ های هارون الرشید بود. از سال 183 ق. که امام موسای کاظم در بغداد به شهادت رسید دوران بیست ساله امامت امام رضا علیه السلام آغاز شد.
محل سکونت امام ثامن در ناحیه ای به نام عریض واقع در یک فرسنگی مدینه بود و مورخان و جغرافیدانان این موضع را به دلیل دره ای کوچک عریض نامیده اند.[2] امام در این مکان شیعیان و حامیان را به حضور می پذیرفتند و از مشکلات مردم گره گشایی می نمودند و در تابستان بر روی حصیری می نشستند و در زمستان بر پلاسی آرام می گرفتند و لباس های ایشان از جامه های زبر و خشن بود و چون از منزل نزد مردم می آمدند، خود را می آراستند.[3]
امام در مسجدالنبی می نشست و فتوا می داد و خود آن حضرت فرموده اند: در روضه رسول اکرم(صلی الله علیه و آله)می نشستم و دانشمندان در مدینه زیاد بودند و چون یکی از آنان در مسأله ای ناتوان می شد، همگی متوجه من می شدند و مسایل را نزدم می فرستادند و پاسخ آن ها را می دادم.[4] در واقع امام در مدینه دانشگاهی را بنیان نهاد که فریاد رس دانشوران و متفکرین بود. با علمای تفسیر و حکمت و کلام بحث و مناظره می فرمود. بر افراد افراطی و غلات خرده می گرفت. متشرّعین و اهل فقه را مورد تأیید قرار می داد و موازین شریعت را تبیین می کرد. از نظر توجیه، تحلیل و همآهنگی آرا و نظریات امام محوریت داشت و مرکزیت نشر معارف و پرتو افشانی به آن وجود مبارک اختصاص یافته و محک و سنجش اصالت، پاکیزگی و سلامت نقطه نظرهای گوناگون به شمار می رفت، کلام آن حضرت به هر نزاع و درگیری پایان می بخشید و افراط گری ها و تفریط ها را تعدیل می نمود.
وقتی امام در مدینه بر مرکبی سوار می گردید و در معابر و کوچه های این شهر مقدس رفت و آمد می نمود. مردم این دیار و دیگر مراجعین گرفتاری ها و ناملایمات خویش را با حضرت در میان می نهادند و امام هم نیازها و خواسته های آنان را با کمال فروتنی و محبت برآورده می ساخت به نحوی که بین آن افراد و حضرت همچون افراد خویشاوند یک نوع انس و صمیمیت برقرار شده بود. به علاوه بین آن وجود معنوی و مردمان جهان اسلام مکاتباتی صورت می گرفت و اهالی شهرهای گوناگون برای نامه های امام احترام ویژه ای قایل بودند و توصیه ها و دستورالعمل های این نوشته های نورانی را از اعماق وجود به کار می بستند.[5]
امام تا سال 201 ق. جز چند سالی که در بغداد به سر بردند، کمتر از سرزمین حجاز خارج شدند، موقعی که امام کاظم علیه السلام به شهادت رسید. فرزندش امام رضا علیه السلام در مدینه اقامت داشت و در یکی از شب ها به قوّت طی  الارض برای تجهیز پیکر مطهر والدش از مدینه به بغداد رفته و سپس با اهل بیت طهارت به مراسم عزاداری و سوگواری اقدام فرمود.[6]
نیمی از دوران امامت امام رضا علیه السلام با خلافت غاصبانه هارون مقارن بود، برخی افراد قصد داشتند هارون را علیه امام تحریک نمایند ولی وی گفت: بس است آن چه با پدرش کردیم و بدین سبب امام بدون تعرضات از ناحیه این خلیفه در مدینه به کوشش های علمی، فرهنگی و تبلیغی روی آورد. در عین حال زندگی امام در چنین ایامی خالی از رنج و مشقّت نبود.
 

از آشفتگی تا آرامش
محمد بن جعفر در مدینه قیام نمود و حکومت عباسیان را در معرض تهدید قرار داد. هارون سپاهی به فرماندهی جلِودی برای سرکوب این خیزش به سوی مدینه روانه نمود و به وی دستور داد اگر بر رهبر قیام دست یابد گردنش را بزند. هارون به این مورد اکتفا نکرد و به سردار مذکور فرمان داد تا به خانه های علویان در مدینه یورش ببرد و دارایی ها و امکانات زیور و لباس های بانوان را هم غارت کند و حتی جامه ای برای زنان باقی نگذارد.
امام با گرفتن لباس و تحویل به او دست جلودی را از پرده گیان حرم اهل بیت کوتاه ساخت و این ماجرا قلب لطیف امام را مکّدر ساخت[7]
رافعی نقل کرده است: حضرت امام رضا علیه السلام در سفری به قزوین تشریف آورده و در خانه داود بن سلیمان غازی، به حالت اختفا زندگی می کرده است. چنانچه اسحاق بن محمد و علی بن مهرویه در نوشته ای از طریق همین داود از امام نقل کرده اند که فرزندی از آن حضرت که حدود دو سال داشته در قزوین مدفون است. مورخان احتمال داده اند این سفر در اواخر فرمانروایی هارون و یا مقارن مرگش و در سال 193 ق. صورت گرفته باشد.[8] در همین سال بود که به هارون گزارش دادند کار انقلاب و جنبش در شهرهای خراسان بالا گرفته و فرماندهان ارتش از خاموش کردن این شعله های خشم و اعتراض عاجز مانده اند. هارون پس از مشورت با اطرافیان صلاح دید به آن ناحیه سفر کند و قدرت خلافت را برای سرکوبی این حرکت ها بیازماید، در این حال فرزندش محمد امین راکه ولیعهد اول بود در بغداد گذاشت و مأمون را با خویش به خراسان برد. او اگرچه موفق شد اوضاع این قلمرو را تا حدودی آرام سازد اما دیگر موفق نگردید به مقر خلافت برگردد و در طوس به هلاکت رسید و پیکرش در سناباد به خاک سپرده شد و در نیمه جمادی الآخر 193 ق. امین به قدرت رسید. در زمان حکومت وی بین مأمورین قدرت مرکزی خلافت و امام برخوردی به وجود نیامد و اختلافات داخلی و مناقشات امین و مأمون فرصت را از این غاصبان برای ایذاء و آزار اهل بیت عموماً و امام رضا علیه السلام خصوصاً سلب کرد و سال های 193 تا 198 ایام امنیت و آرامش در مدینه و برخی شهرهای جهان اسلام بود و زمینه ای پدید آمد تا علی بن موسی الرضا علیه السلام شیفتگان مکتب اهل بیت و شاگردان پدرش را به گرد خویش جمع آورد و خاطره حوزه علمی جدش امام صادق علیه السلام را در مدینه تجدید نماید و غنی ترین آثار فکری و علمی را بر جای نهند.[9]
 

خیزش ها و خروش ها
مقارن روی کار آمدن مأمون امام رضا علیه السلام در مدینه به رشد علمی و معنوی علاقه مندان اهتمام می ورزید ولی جهان اسلام شاهد قیام هایی بودکه می توانست برای دستگاه خلافت نگران کننده باشد وقوع این جنبش ها از زمینه های مهمی بود که خلیفه وقت دیگر نمی توانست نسبت به اقامت امام در مدینه و ارتباط با فعالان مذهبی و سیاسی بی تفاوت باشد. محمد بن ابراهیم معروف به طباطبا از نواده های امام حسن مجتبی علیه السلام در کوفه قیام کرد و با ابوالسّرایا که در سابق یکی از فرماندهان زبر دست هرثمه بود و به دلیل اختلافاتی از وی فاصله گرفت، همدست گردید و کم کم اهالی کوفه و دیگر نواحی به او پیوستند. حسن بن سهل در سرکوبی وی موفق شد اما ابوالسّرایا چون خود را در معرض خطر می دید به دلیل طمع در حکومت ابن طباطبا را مسموم کرد ولی دنباله اقدامات او را پیگیری نمود و رهسپار قادسیه شد و از آنجا به سوی خوزستان رفت و در این قلمرو با لشکر مأمون درگیر و دستگیر و در نهایت کشته شد. در بصره زید بن موسی برادر امام رضا علیه السلام که از سوی ابوالسرایا فرماندار بصره بود، علیه عباسیان شورید و خانه های آنان را آتش زد. حسن بن سهل عده ای را به فرماندهی علی بن ابی سعید به جانب بصره فرستاد و پس از درگیری های خونین این شهر را به حال اول بازگردانید. در یمن هم ابراهیم بن موسی بن جعفر موفق شد بر عوامل حکومتی فایق آید و مأمون ناگزیر گردید ابراهیم را در حکومت یمن آزاد بگذارد. حسین بن هرش نهضت مهمّی را در مرو یعنی مرکز خلافت سامان داد ولی با نقشه فضل بن سهل رهبر این خیزش دستگیر و کشته شد.[10] در حجاز محمد ملقّب به دیباج قیام کرد، محمد بن سلیمان فرزند داود در مدینه بر علیه عباسیان شورید، جعفر بن زید بن علی و حسین ابن ابراهیم بن حسن بن علی هم در واسط حرکت سیاسی خود را سامان دادند، مدائن نیز شاهد خروش محمد بن اسماعیل فرزند محمد بود.[11] این جنبش ها که توسط افرادی از خاندان علوی و یا شاگردان مکتب ائمه صورت می گرفت. حکومت وقت را در معرض تهدیدی جدی قرار می داد و نشانه هایی از رشد پایگاه های مردمی و همدلی اقشار گوناگون را بروز می داد. به علاوه مردم در برخی نقاط حاضر به بیعت با مأمون نبودند، کوفیان بر مخالفت خود اصرار می کردند و مردم شهرهای دیگر حتی در حجاز از اوضاع سیاسی که بنی عباس برنامه ریز آن بودند، احساس ناخشنودی می نمودند و این اوضاع موجب گردید که مأمون وقوع فاجعه ای را علیه خود احساس کند. زیرا مورد اشاره به تحکیم موقعیت و نفوذ امام رضا کمک می نمود.
پایگاه مکتبی امام رضا از مدینه به نقاط دیگر سرایت کرده و بر اساس این تحول و وسعت نفوذ و همراهی و همیاری گروه های گوناگون امام بنا بر مقتضیات عصر خویش فعالیت های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی را رهبری می نمود و این تلاش ها آن چنان شکل علنی به خود گرفت که برخی جماعت شیعه از موضع امام نگران شدند و هیأتی را نزد حضرت فرستادند تا آن بزرگوار را از نقشه های دشمنان بر حذر دارند، امام در جوابشان فرمودند مخالفان بیهوده می کوشند و با ما کاری نمی توانند بکنند. برخی هم تلاش کردند امام را قانع نمایند تا تقیه پیشه نماید. حال آن که حضرت شرایط استتار را تأیید نمی نمود. این نویدها و امیدواری ها دشمن را در هراسی بزرگ فرو برد و به این نتیجه رسید که اگر حرکتی سریع و اقدامی عاجل صورت نگیرد ارکان قدرتش در باتلاقی عمیق فرو خواهد رفت. و لذا برای رهایی از این ورطه هولناک ضمن آن که قیام ها را در هم کوبید و از علویان برای رسمیت یافتن حکومت عباسیان اعتراف گرفت اما برای محو معضلات نه می توانست از عباسیان کمک بگیرد. زیرا همواره وی را بر قتل برادرش ملامت می نمودند و نه از اعراب که به وی اعتماد نداشتند و شخص با کفایتی هم در دستگاه خود نداشت، ناگزیر شد از علویانی کمک بگیرد که خود هسته اصلی گرفتاری های مأمون را پدید آورده بودند، موضوع ولایتعهدی امام رضا علیه السلام با این هدف صورت می گرفت.[12]
 

موسم مفارقت
مأمون مصمم گردید امام رضا علیه السلام را به مرو (مقر حکومت) خود بیاورد و با آن حضرت رنگ دوستی و محبت گیرد و ضمن استفاده از موقعیت علمی و اجتماعی آن فروغ امامت؛ ارتباطات و فعالیت های ایشان را در نظر گیرد و در واقع برای رسیدن به اهداف شوم خویش ابتکار نوینی را در جلوگیری از رشد نهضت علمی و فرهنگی امام به مرحله اجرا بگذارد. مأمون نخست پیشنهاد خلافت به امام کرد ولی آن حضرت شدیداً احتراز نمود و این کوشش ها مدت دو ماه ادامه یافت که امام همچنان امتناع می ورزید و چون نتوانست حضرت را به قبول خلافت متقاعد نماید؛ خواست تا ولایت عهدی را پذیرا باشد این بار نیز امام مخالفت کرد و مأمون برای تحقق این منظور از اطرافیان و یاران کمک خواست و فضل بن سهل و برادرش حسن را از این امر آگاه نمود، آن دو وقتی اصرار مأمون را در این باره دیدند از مخالفت باز ایستادند و به نمایندگی از سوی خلیفه روانه مدینه شدند و با امام مذاکره کردند. حضرت اجتناب فرمود ولی بر اثر اصرار آنان ناگزیر پذیرفت. زیرا آنان از راه تهدید وارد شدند.[13] 
سرانجام امام بر خلاف میل باطنی آماده حرکت به سوی مرو شد. مأمون به جلودی یا رجاء بن ابی ضحاک که مأمور آوردن و همراهی کاروان امام شده بود، دستور داد که به هیچ وجه از تکریم و احترام مهاجران بخصوص امام کوتاهی نکنند اما امام برای آگاهی مردم، آشکارا از این مسافرت  اظهار ناخشنودی می فرمود. در عین حال مسیر حرکت کاروان را شخص خلیفه تعیین کرده و مراقبینی را در طول مسیر گمارده بود که مبادا امام از مسیر شهرهای شیعه نشین به مرو برود و موقعیت او را به خطر بیاندازد. رجاء بن ضحاک گفته بود: مأمون توصیه کرده است امام را نه از طریق کرمانشاه و قم و کوفه بلکه از طریق بصره و اهواز و فارس نزد وی ببرم.
امام برای وداع با بارگاه جدش رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) وارد مسجد النبی شد و چندین بار از کنار مرقد بلند می شد و بیرون می رفت و دوباره بر می گشت و خود را بر روی قبر می افکند و هربار صدای مبارکشان به گریه و افغان بلند بود و از مفارقت آن روضه مقدسه بی تابی می نمود. محول سجستانی می گوید: چون حضرت از مرقد جدش جداشد به خدمتشان رفتم و سلام کردم و برای چنین عزیمت و آن مسئولیت تبریک و تهنیت گفتم، فرمود: چه جای مبارک باد گفتن است. از جوار جدم خارج می شوم و در غربت رحلت خواهم نمود و در کنار قبر هارون دفن می شوم. همچنین حضرت دست فرزندش امام جواد علیه السلام را گرفت و به مسجد پیامبر برد و کنار قبر رسول اکرم(صلی الله علیه و آله)ودایع امامت را به او سپرد و ایشان را از ماجراهای آینده مطلع کرد و سپس آماده عزیمت گشت و در برخی منابع آمده است؛ امام در مدینه خانواده را گرد خویش جمع کرد و دستور داد بر او سوگواری کنند تا صدای گریستن آنان را بشنود. سپس بین آنان دوازده هزار دینار تقسیم فرمود و متذکر گردید که دیگر به سویتان بر نمی گردم و افزود: پس از من فرزندم امام جواد علیه السلام ، جانشین من است او را به مسجد النبی برده و به قبر جدِّم چسبانده و از نبی اکرم حفظ او را از گزند حوادث خواسته ام و تمام وکیلان خود را به شنیدن و اطاعت فرمانش فراخوانده ام تا او را مخالفت نکنند و بدانها تفهیم کرده ام که با رحلت من، او امامتان خواهد بود.[14]
چنین رفتارهایی می توانست شیعیان را متوجه این حقیقت سازد که امام اجباراً مسافرت مذکور را پذیرفته و این که امام هیچ کدام از افراد خانواده را همراه نبرد دلیل روشنی بود بر این که مسافرت مرو از کوچک ترین ارزشی برخوردار نمی باشد. دعوت مأمون در اواخر سال 200 ق. صورت گرفت و چون موسم حج نزدیک بود امام رضا ابتدا از مدینه عازم مکه شد. موکب مجلّل و شکوهمند امام شامل هودج نقره ای مخصوص خلیفه بود که بر قاطری شهبابسته و امام در آن هودج قرار گرفتند. والی مدینه وگروهی از رجال و اشراف عرب در التزام رکاب امام حرکت کردند. مکه اولین شهری بود که امام بر آن وارد گردید. امام حضرت جواد علیه السلام را به این دیار برد و هنگام طواف آن کودک بردوش موفق، غلام آن حضرت، قرار گرفت. همین که به حجر اسماعیل رسید از دوش موفق پایین آمد و نشست و به حالت غمگین فرمود: بر نمی خیزم تا وقتی خدا خواهد. موفق به محضر امام رضا آمد و آن اوضاع را به عرض امام رسانید. حضرت نزد فرزندش آمد و فرمود: برخیز ای حبیب من! جواد الائمه عرض کرد: چگونه برخیزم در حالی که خانه کعبه را وداعی کردی چنان که به سوی آن برنخواهی گشت. سپس امام جواد علیه السلام به دلیل اطاعت از پدر، از جای برخاست و به سوی مدینه بازگشت.[15]
 

سیره مسافرت
اگرچه سفر امام رضا علیه السلام به مرو مسیری از پیش تعیین شده داشت و امام مجاز نبود از برخی طرق و شهرها بگذرد؛ اما این طرح اجباری مانع حرکت علمی، فرهنگی و ارشادی حضرت نگردید و مسافرت از مدینه تا مرو فرصت بسیار مهمی را پدید آورد تا امام بتواند به طور مستقیم با پایگاه های مردمی خود دیدار کند و در بارهء برنامه های خود و نقشه های عباسیان با آنان به گفت و گو بپردازد، سنت حضرت بدین گونه بودکه وقتی می خواست به منطقه ای برسد نماینده ای را به آن دیار گسیل می داشت تا اهالی را از ورود مبارکشان آگاه کند و مردم با آمادگی قبلی آماده استقبال و دیدار و طرح مسایل و مشکلات خویش باشند. سپس با اقشار گوناگون اجتماعات گسترده ای بر پا می فرمود و درباره امامت و رهبری خویش با حاضران گفتگو می کرد. آن گاه از آنان می خواست تا سؤالاتی در زمینه های گوناگون معارف اسلامی بپرسند و حضرت هم جوابشان را می داد. سپس تمایل خود را برای مناظره با دانشوران علم کلام و حکمت و نیز مشاهیر غیر مسلمان اعلام می نمود و با این طبقات نیز بحث هایی ترتیب داده می شد. محمد بن عیسی یقطینی می گوید: مسایلی که از امام می پرسیدند گردآوردم به هیجده هزار مسئله رسید که به این افراد پاسخ گفته بود. ابراهیم بن عباس هم گفته است: هرگز ندیدم از امام سوالی بکنند و او پاسخ آن را نداند. رجاء بن ابی ضحاک که مأمون او را برای حرکت دادن حضرت رضا علیه السلام به مدینه اعزام نموده بود می گوید: در این مسیر پرهیزگارتر از امام رضا علیه السلام ندیدم. تمام اوقاتش به عبادت و یاد خدا سپری می شد و در هیچ شهری وارد نمی گردید مگر این که مردم از هر سو به او روی می آوردند و مسایل دین را پرسیده و یا استفتاء می نمودند و حضرت به آنان پاسخ می دادند و احادیث بسیاری برای آن ها از پدرانش از حضرت علی علیه السلام و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بیان می فرمود که گزارش این دیدار ها و گفتگوها را به مأمون ارائه دادم.[16]
در هر شهری که امام ده روز اقامت می فرمود، روزها روزه دار بود و چون شب فرا می رسید پس از نماز افطار می نمود، نوافل مغرب و عشا، نماز شب، شفع و وتر نافله صبح را امام در سفر ترک نمی نمود اما نوافل نمازهای ظهر و عصر را به جای نمی آوردند و بعد از به جا آوردن نمازهای مزبور سی مرتبه تسبیحات اربعه را می خواندند و می فرمودند: این به جهت تکمیل نماز است. مردم برای خدمتگزاری و هرگونه تدارکات حاضر بودند اما امام ضمن تأیید محبت های آنان می کوشید برای کسی زحمت فراهم نیاورد.[17]
مأمون توسط مراقبین ویژه  پایگاه مردمی امام را در شهرهای گوناگون ارزیابی می نمود و می خواست بداند این نفوذ گسترده تا چه میزان خطر جدی برای دستگاه حکومت او محسوب می شود، دستور ویژه برای این که امام از کوفه، جبل و قم عبور نکند. روی این محاسبه بود که اهالی این نقاط در مهرورزی به علویان و اهل بیت معروف بودند؛ بویژه کوفه که از حساسیت ویژه ای در قلمرو حکومتی برخوردار بود. به علاوه مأمون نمی خواست بر تعداد شیفتگان امام بیفزاید و ارادت علاقه مندان را تقویت کند، برعکس اهل بصره هواخواه عثمان بودند و عباسیان هم در این شهر از موقعیت خوبی برخوردار بودند اما برخی قرائن نشان می دهد که امام در حوالی کوفه به مردم این سامان خبر داده است، به زودی در میانشان خواهد بود. کوفیان هرگز با مأمون دست بیعت ندادند و تا زمانی بر مخالفت خود باقی ماندند که برادر امام رضا علیه السلام ، عباس؛ نزدشان گسیل شد و به بیعتشان فراخواند. برخی دعوتش را اجابت کردند و بقیه وی را خطاب قرار دادند و گفتند: اگر آمده ای ما را به اطاعت مأمون فرابخوانی و سپس برای برادرت، ما هرگز به این دعوت نیازی نداریم و اگر ما را به سوی امام رضا علیه السلام یا برخی خاندان علی و یا حتی خودت فراخوانی اجابت خواهیم کرد.[18]
 

از مدینه تا بصره
از مدینه تا قادسیه، اطلاعی از توقف گاههای امام رضا علیه السلام نداریم؛ اولین ناحیه ای که حضرت در سرزمین عراق بدان رسید، قادسیه نام دارد. ظاهراً حضرت از طریق حجاز و بیابان بادیهالشام (واقع در غرب عراق) به منطقه مزبور گام نهاده اند. قادسیه تا کوفه 15 فرسنگ و تا عذیب چهارمیل فاصله دارد. جنگ معروف مسلمانان و ایرانیان در سال 14 ق. در این ناحیه روی داد. هنگامی که حضرت به قادسیه آمد، مردم فوج فوج به استقبال ایشان آمدند. بزنطی که خود جزء استقبال کنندگان و راوی این ماجراست می گوید: پس از آن که به خدمت حضرت رسیدم فرمود: منزلی برایم در نظر بگیر که دارای دو درب باشد، یکی به سوی حیاط گشوده شود و دیگری به بیرون تا مراجعه کنندگان در زحمت نباشند. سپس امام برایم زنبیلی فرستادند که در آن تعدادی دینار و یک قرآن بود و خادم آن جناب رابط من و حضرت بود و مایحتاج زندگی را تهیه می کردم و می فرستادم. بزنطی در این دیدار از حضرت امام و جانشین پس از ایشان را پرسیده است و در این هنگام امام، حضرت جواد علیه السلام را معرفی نموده است.[19]
به نظر می رسد حضرت برای رسیدن به قادسیه، از کوفه عبور کرده است، برخی نیز گزارش داده اند امام در عراق، به شهر بغداد وارد گردید و در آن جا مردی حمّامی، رجب نام، از شیعیان با اخلاص که مکرّر در مدینه به زیارت حضرت مشرف می گشت، چون از توجه آن جناب به بغداد با خبر شد، بی اندازه مسرور گشت و تا سه فرسخی به استقبال امام شتافت و در آن جا به زیارت مقدم مبارکشان رسید و سپس حضرت را به خانه خویش نزول اجلال داد، برخی شیعیان نیز با حضرت دیدار نمودند. در حمام این شهر به برکت وجود امام رضا علیه السلام مردی که به بیماری برص مبتلا بود و به همین دلیل کمتر از خانه بیرون می آمد، شفایافت. امام جام آبی بر سرش ریخت و لباس های خود را بر او پوشانید و او را از این ناراحتی و نیز گرفتاری های دیگر رهانید. وقتی مردم ا ز این کرامت با خبر شدند، حدود پانصد نفر حلقه اخلاص آن جناب را به گوش خویش افکندند.[20] ابوالفضل بیهقی از بیعت طاهر ذوالیمینین در بغداد با امام رضا گزارشی ارائه داده است.[21] نباج نام دهکده ای است در بیابان های بصره که در ده منزلی این بندر قرار دارد که رؤیا و جریان دیدار ابوحبیب نباجی با امام در این دهکده واقع شده است.
 

در استان خوزستان
امام پس از اقامت کوتاهی در بصره، به شهر اهواز یعنی مرکز و معروف ترین شهرهای خوزستان وارد شدند. ابوهاشم جعفری می گوید: رجاء بن ابی ضحاک حضرت را از طریق اهواز می برد همین که خبر تشریف فرمایی ایشان به من رسید، به این ناحیه آمدم و خدمت امام شرفیاب شدم و خود را معرفی کردم و این اولین باری بود که آن بزرگوار را می دیدم. هنگام گام نهادن امام به خوزستان مقارن با اوج گرمای تابستان بود، امام در این شهر به دلیل نامساعد بودن شرایط جویّ و خشونت هوا دچار کسالت شدند. به همین دلیل از ابوهاشم خواستند طبیبی حاضر کند، وی چنین کرد و طبیبی به خدمت حضرت آورد. امام گیاهی را برایش وصف کرد که آن پزشک عرض نمود هیچ کسی جز شما سراغ ندارم که چنین گیاهی و خواص آن را بشناسد، چگونه بر آن مطلع شده اید؟ زیرا گیاه در خوزستان نمی روید. امام فرمود: پس نیشکر تهیه کن. پاسخ داد: یافتن آن هم دشوارتر است. زیرا در این وقت سال موجود نمی باشد.
امام فرمود: هردو در همین ایام موجودند. با ایشان (یعنی ابوهاشم) همراه شو و به سوی سد آب بروید و از آن عبور کنید. خرمنی انباشته خواهید یافت. به جانبش بروید، مردی سیاه چهره را می بینید. از وی محل رویش نیشکر و آن گیاه را جویا شوید. ابوهاشم می افزاید: به همان نشانی که امام فرموده بود رفتیم و نیشکر تهیه کردیم و خدمت حضرت آوردیم. طبیب از من پرسید: این مرد کیست؟ گفتم: فرزند سرور پیامبران است. گفت: از علوم و اسرار پیامبران چیزی نزدش می باشد؟ گفتم: آری، این گونه امور را دیده ام ولی او وصی پیامبر است و خود پیامبر نمی باشد. خبر این واقعه که به رجاء بن ابی ضحاک رسید همراهان را با خبر ساخت و هشدار داد اگر امام در این مکان بماند مردم به او روی می آورند. به همین جهت حضرت را از اهواز حرکت داد.[22] به نظر می رسد امام در شوشتر هم توقفی داشته  اند و در مسجد این شهر نماز گزارده اند. ابودلف که در نیمه دوم قرن چهارم از این سامان دیدن کرده نوشته است:
رو به روی این سد (شادروان) مسجد علی بن موسی الرضا است. وی هنگامی که در سر راه مدینه به خراسان، به شوشتر وارد شد آن را ترسیم (بنا) نمود.[23] سه بقعه هم در شوشتر به نام حضرت امام رضا علیه السلام وجود دارد. در دزفول نیز نظرگاه یا منزلگاهی منسوب به ایشان وجود دارد.
بعد از آن امام به شهر رامهرمز قدم نهادند و در روستای قنطره اربق توقف نمودند، در این آبادی جعفر بن محمد نوفلی به محضر امام رسید و عرض کرد: عده ای تصور می کنند پدرتان هنوز در قید حیات دنیوی است. امام در جوابش فرمود: دروغ می گویند و خدا آنها را لعنت کند و این نکته اشاره به گرایش های فرقه واقفیه دارد که حضرت رضا اظهارات آنان را مردود دانسته اند.[24]
شهر بعدی که امام به آن گام نهاده اند ارجان یا بهبهان است. امام در مسجد جامع بکان در شمال این شهر و در کنار رودخانه تاب، نماز گزارده اند و از این روی مسجد مزبور، به قدمگاه حضرت رضا علیه السلام موسوم است.[25]
اعتماد السلطنه هم به نماز گزاردن امام در مسجد جامع ارجان اشاره دارد.[26]
 

در نواحی مرکزی ایران
مورخین خط سیر امام را از اهواز تا نیشابور به طرق گوناگون نوشته اند. بعضی حرکت امام را از فارس، اصفهان، قم و نیشابور و عده ای از اصفهان، یزد و طبس و گروهی هم از مسیر فارس، اصفهان، سمنان، دامغان، سبزوار، نیشابور، پاره ای راه اهواز، اراک، ری و نیشابور را برای چنین مسافرتی ذکر نموده اند. از آن جا که برابر دستور مأمون حضرت اجازه نداشته اند از کرمانشاه و قم حرکت فرمایند و از طرفی راه کویری سمنان و دامغان در آن روزها وجود نداشته احتمال داده اند امام از اهواز به اصفهان عزیمت نموده اند و از طریق راههای کویری یزد و طبس که اعراب آن را باب خراسان نامیده اند به نیشابور تشریف برده اند.
برخی قرائن تاریخی و منابع جغرافیایی خاطر نشان نموده اند که امام از استان خوزستان به سوی فارس آمده و اولین شهر از این ناحیه ابرقوه یا ابرکوه واقع در منتهی الیه جاده شمالی شیراز به یزد و خراسان می باشد. البته به نظر می رسد امام نخست به شیراز، سپس به دروازه اصطخر که راهی به جانب شمال شرقی است، به این آبادی رسیده اند. در ابرقو قدمگاهی به نام امام رضا علیه السلام موسوم می باشد و هم اکنون مسجدی در حومه این شهر قرار دارد که می گویند امام در آن نماز گزارده اند.[27]
عادل ادیب از کنترل و مراقبت شدید بر امام در فارس گفته است و افزوده حضرت وقتی بدین ناحیه آمدند خدمتگزاری در رکاب حضرت بود که گویی دین و وجدان خود را به حاکم وقت فروخته بود، زیرا همچون جاسوسی برنامه ها، فعالیت ها و حرکات و روابط امام با دیگران را به مقامات سیاسی وقت گزارش می داد و در واقع مأمون توسط وی، امام را از رفت و آمدها و پایگاه های مردمی دور می کرد و یا آنقدر بر رفتارهای حضرت نظارت مخفیانه نمود که مبادا این روند برای دستگاه حکومت خطرساز گردد.[28]
حضرت رضا علیه السلام در یزد هم توقفی داشته اند اما در منابع دست اول به صراحت نامی از این شهر نیامده است و صرفاً به عبور حضرت از یک قلمرو بیابانی اشاره شده، در همین نقاط امام و همراهان با تشنگی و کم آبی مواجه شده اند که با معرفی حضرت یکی از غلامان به موضعی مشخص رفته و هم خود آب آشامید و هم حیوانات را سیراب کرده اند. منابع جدیدتر عبور از این بیابان و صحرای خشک را معادل قلمرو یزد و توابع دانسته اند و وجود چندین قدمگاه به نام حضرت رضا علیه السلام در این شهر، می تواند چنین ادعایی را قوت بخشد.[29]
در محله کلوان نائین جایگاهی به نام قدمگاه وجود دارد که گویند به یاد بود تشریف فرمائی حضرت رضا به این شهر احداث گردیده است. مسجد این محل در واقع محل نمازگزاردن حضرت بوده است. در محله گودالو یا محله سنگ حمامی وجود دارد که به نام آن فروغ هشتم موسوم می باشد و مردم محل عقیده دارند حضرت در این حمام به نظافت پرداخته اند. بین بافران و نائین درختی با عنوان موم رضا بوده که حضرت در سایه آن به استراحت مشغول گشته و از نهری که زیرش جاری بوده آب نوشیده اند. زنی به نام سلطان موصله که اهل موصل بوده و از خدمه آن حضرت به شمار می آمده در نایین فوت نموده و همانجا هم دفن شده است. یکی از یاران امام به نام احمد وقتی مشاهده می کند نائین از ستم عباسیان دور است و نیز مردمانش به اهل بیت: ارادت دارند ترجیح می دهد در این شهر اقامت گزیند و به نشر فرهنگ تشیع بپردازد که پس از رحلت، در نائین دفن می گردد.[30] 
در مسیر خرانق و جاده کویری طبس هم نشانه های از عبور امام رضا علیه السلام نقل شده است.
حضرت رضا علیه السلام در نواحی دامغان به آبادی آهوان واقع در چهل کیلومتری سمنان به سمت امیرآباد رسیده اند و در وجه تسمیه آن گفته اند، چند آهو به خدمت ایشان رسیدند و آن حضرت را از قصد مخالفان مبنی بر کشتن امام خبر دادند. امام برایشان دعای خیر فرمودند.[31]
 

ورود به سرزمین خراسان
هرچه امام به مرکز حکومت مأمون نزدیک می گردید، کنترل بر رفتار و ارتباطات ایشان افزایش می یافت و این حساسیت ها نشان می داد که خلیفه مزبور نسبت به امام حسن نیّت نداشت و سعی می کرد از اقتدار معنوی و اجتماعی امام کم کند، با این وصف امام در شهرهای گوناگون خراسان و مسیرهای حرکت با مردمان و اقشار گوناگون در ارتباط بودند و گوشه هایی از سیره رضوی را به نمایش نهادند. مردی از اهالی بلخ گفته است که در سفر خراسان با امام رضا علیه السلام بودم. روزی سفره گسترده بودند و امام همه خدمتگزاران و غلامان حتی سیاهان را بر سر سفره نشانید تا همراه آن وجود مبارک غذا بخورند. عرض کردم، فدایتان شوم، بهتر است اینان بر سر سفره ای جداگانه بنشینند، فرمود: ساکت باش، پروردگار همه یکی است و پدر و مادرشان نیز یکی می باشد و پاداش افراد به اعمال و کردارشان است. این چنین، امام با امتیازات طبقاتی در رفتار عملی مبارزه می فرمود و در راه احیای اخوت و مساوات اسلامی که در زیر یوغ ستم امویان و عباسیان خرد شده بود، تلاش می نمود.[32] امام این گونه عواطف انسانی را بروز می داد و ترویج می نمود و در جمع تمام افرادی که در حضورشان بودند، با تمامشان گفتگو می کرد و از همه دل جویی می نمود و به ابراز احساساتشان پاسخ می گفت؛ اما برخی افراد از این ارتباط نزدیک سوء استفاده نموده و برای برآوردن مقاصد شوم دستگاه خلافت مأمون می کوشیدند. ریان بن صلت روایت کرده است که هشام بن ابراهیم راشدی از نزدیک ترین افراد به امام بود. وی چنان خود را به مأمون نزدیک ساخت که هیچ نکته ای از امام رضا علیه السلام برایشان پنهان نمی ماند.
بعد از این اطلاع رسانی توأم با خیانت مأمون وی را به پرده داری امام گماشت و او نیز آن چنان بر حضرت تنگ گرفت که برخی نزدیکان و یارانش را از دیدار با وی منع کرد و هرصحبتی را که امام در خانه اش می کرد به اطلاع کارگزاران مأمون می رسانید.[33]
در یکی از مواقف خراسان صوفیان بر امام وارد شدند و گفتند: شما اهل بیت بر همه مردم در امر امامت سزاوارترید ولی جامعه به پیشوایی نیاز دارد که جامه ای خشن در برکند، طعامی ساده بخورد، بر الاغ سوار گردد و از بیمار عیادت کند. امام فرمود: وای بر شما جز این است که از امام، قسط و عدل خواسته شود، و اگر سخن گوید راست باشد و اگر حکمی صادر نماید مطابق عدل باشد، اگر وعده دهد انجام آن را عملی سازد، خداوند در قرآن کریم لباس یا طعامی را حرام نفرموده است.[34]
 

پی نوشت ها:
1. اصول کافی، ج 1، ص 486؛ عیون اخبارالرضا، صدوق، ج 1،ص 18؛ مناقب ابن شهرآشوب، ج 4، ص 366.
2. الامام الرضا، علامه مقرم، ص 35؛ حضرت رضا، فضل الله کمپانی، ص 30.
3. عیون اخبارالرضا، ترجمه محمدتقی اصفهانی، ج2، ص 421.
4. بحارالانوار، ج 49، ص 121؛ الارشاد، ص 291.
5.عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 164؛ سیره عملی اهل بیت؛ سید کاظم ارفع (امام رضا)، ص 65 و 66.
6. اثبات الوصیه، مسعودی، متن ترجمه محمد جواد نجفی، ص 151.
7. الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج 5، ص 130؛ زندگگی دوازده امام، هاشم معروف حسین، ترجمه محمد رخشنده، ج 2، ص 387.
8. مقاتل الطالبیین، ابوالفرج اصفهانی، ص 375؛ حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، رسول جعفریان، ج 2، ص 66.
9. زندگی دوازده امام، هاشم معروف حسنی، ج 2، ص 388 و 389؛ امام علی بن موسی الرضا، سید علی محقق، ص 60 – 61.
10. الکامل فی التاریخ، ج 6، ص 129؛ منتخب التواریخ، حاج میرزا محمدهاشم خراسانی، ص542؛ ارشاد، شیخ مفید، باب 14، فصل اول، زندگانی علی بن موسی الرضا، عبدالقادر احمد، ترجمه  ریاضی، ص 59.
11. زندگی سیاسی هشتمین امام، جعفر مرتضی عاملی، ترجمه سید خلیل خلیلیان، ص 125 – 124.
12. همان، ص 130 – 135؛ پیشوایان ما، عادل ادیب، ترجمه مبشری، ص 226 – 224.
13. مقاتل الطالبیین، ص 375؛ اعلام الوری طبرسی، ص 340؛ ینابع الموده، قندوزی حنفی، ص 384.
14. جلاءالعیون، مجلسی، ص 546؛ دلائل الامامه، طبری، ص 176؛ تاریخ طبری؛ حوادث سال 200 ق.
15. مسند امام رضا، ج 1، ص 52؛ بحارالانوار، ج 49، ص 120؛ ستارگان درخشان، ج 10، ص 46.
16. عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 183 – 180؛ زندگی پیشوایان ما، ص 226 و 227 و 228.
17. حضرت رضا، فضل الله کمپانی، ص 24 – 23.
18. الکامل فی التاریخ، ج 5، ص 192؛ تجارب الامم، ج 6، ص 139؛ تاریخ طبری، ج 11، ص 1020.
19. مسند الامام الرضا، عطاردی، ج 1، ص 155؛ قرب الاسناد، ص 221؛ جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا، ص 28.
20. زندگانی امام رضا، عماد زاده، ص 176 – 177؛ مفاتیح الجنان، ص 658؛ جغرافیای تاریخی ...، ص30.
21. تاریخ بیهقی، ج 1، ص 190.
22. مسند الامام الرضا، ج 1، ص 275؛ الامام الرضا، مقرم، ص 560 – 59؛ بحارالانوار، ج 49، ص 118.
23. سفرنامه ابودلف در ایران، ترجمه سید ابوالفضل طباطبایی، ص 89؛ شوشتر در گذرتاریخ، محمدتقی زاده، ص 187.
24.مسند امام رضا، ج 1، ص 56؛ سیمای رامهرمز، سعید بابائی حائری، ص 67.
25. خوزستان و تمدن دیرینه آن، ایرج افشار سیستانی، ج 1، ص 395.
26. سیمای بهبهان، سید سیف الله نحوی، به نقل از مرات البلدان، ج 2، ص 490.
27.المسالک والممالک، اصطخری، ص 155؛ یادگارهای یزد، ایرج افشار، ج 1، ص 357.
28. پیشوایان ما، عادل ادیب، ص 242.
29. عیون اخبارالرضا، ج 2، ص 464؛ یادگارهای یزد، ص 173؛ تاریخ جدید یزد، احمد بن علی کاتب، ص 133.
30. سیمای نائین گوهر کویر، از نگارنده، ص 81 – 78؛ منتخب التواریخ، ص 551؛ تاریخ نائین؛ ص 213.
31. جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا، ص 116؛ زندگی امام رضا، سحاب، ص 245.
32. روضه کافی، ج 8، ص 230؛ بحارالانوار، ج 49، ص 91 و 101.
33. زندگی دوازده امام، هاشم معروف حسنی، ج 2، ص 400.
34. تحلیلی از زندگی امام رضا، محمد جواد فاضل الله، ترجمه سید محمد صادق عارف، ص 48.
 

منبع: فصلنامه فرهنگ کوثر - شماره 67