پشت پرده ترويج زبان‌هاي بيگانه
صدای شیعه: با توجه به اسناد تاريخي و به طور مشخص رونق آموزش زبان انگليسي در کشورمان، پس از کودتاي 28 مرداد سال1332 شکل گرفت. حال خيلي ساده‌لوحانه است اگر تصور کنيم گسترش روند آموزش اين زبان در ايران تنها با هدف توسعه و آباداني و پيشرفت علمي ايرانيان صورت گرفته و دولتمردان امريکا خيرخواهانه بيش از 25 سال با صرف هزينه بسيار به تأسيس مراکز آموزشي و سازمان‌هاي فرهنگي در کشورمان پرداخته‌اند. همانطور که رهبر معظم انقلاب فرمودند: «بدانیم چه‌کار داریم می‌کنیم؛ بدانیم طرف می‌خواهد چگونه نسلی در این کشور پرورش بیابد و با چه خصوصیّاتی.» بايد بازنگري در مواد آموزشي زبان مدارس صورت گيرد؛ مواد آموزشي‌اي که چند سال است به مهدکودک‌ها نيز رخنه کرده است.
با کودتاي رضاخان ميرپنج عمر حکومت قاجار سرآمد و در نهم آبان 1304 ش سلسله پهلوي با حمايت دولت‌هاي بيگانه به قدرت رسيد. از جمله ويژگي‌هاي حکومت 53 ساله پهلوي آن بود که پدر و پسر تلاش کردند تا روند حرکت به سوي مدرنيته را که نشانه‌هاي آن از روزگار قاجار اندک اندک در ايران سر برآورده بود، شتاب بخشند. حرکت ايران به سوي مدرنيته در کنار عواملي چون شرايط نوين جهاني و رشد بيش از پيش ارتباطات جهاني موجب شد که بر شمار ايرانيان مسلط به زبان‌هاي مختلف خارجي افزوده شود.
البته ناگفته نماند که در اين دوران زبان‌آموزي ايرانيان به زبان‌هاي عربي، فرانسوي، روسي و انگليسي محدود نماند و شماري از ايرانيان بنا به دلايل گوناگون از جمله توسعه روزافزون روابط ديپلماسي و تشکيل سفارتخانه‌ها در گوشه و کنار دنيا و توسعه روابط اقتصادي و فرهنگي، به يادگيري زبان‌هاي ديگري که پيش از اين به آنها توجهي نمي‌شد، رو آوردند. همچنين لازم به ذکر است از جمله زبان‌هايي که نسبت به روزگار قاجار کم‌کم در عصر پهلوي رونق بيشتري يافتند، زبان انگليسي است. در دوران حکومت پهلوي دوم روند آموزش و استقبال از زبان انگليسي به گونه‌اي پيش رفت که در ميان زبان‌آموزان ايراني به سرعت جايگزين زبان فرانسه شد. به هر روي در اين جايگزيني زبان‌ها عوامل مختلفي دخيل هستند که در ادامه به شرح آنها خواهيم پرداخت.
تشديد روند اعزام دانشجويان به خارج
با روي کار آمدن سلسله پهلوي و بنا بر سياست‌هاي مدرن‌سازي رضاخان، روند اعزام دانشجويان به خارج تشديد شد. در سال 1307 ش براساس قانوني که در مجلس مصوب گشت، مقرر شد که تا شش سال و هر سال حدود 100 نفر دانشجو با هزينه دولت روانه اروپا شوند تا به يادگيري فنون و علوم جديد بپردازند. با تصويب اين قانون طي شش سال 640 دانشجو رهسپار غرب شدند که اين تعداد بيش از تعداد تمامي دانشجويان اعزامي در دوران فرمانروايي قاجاريه است.
در اين دوران علاوه بر وزارت فرهنگ وزارتخانه‌هاي ديگري چون وزارت جنگ، وزارت دادگستري و همچنين شرکت نفت ايران و انگليس براي برآوردن نيازهاي خود عده‌اي از کارکنانشان را براي دوره‌هاي کارآموزي روانه اروپا کردند. در حقيقت در اين روزگار افزون بر دانشجوياني که با هزينه دولت روانه غرب مي‌شدند، همچون روزگار قاجار، افراد بسياري براي علم‌آموزي با هزينه شخصي رهسپار اروپا مي‌شدند. به عنوان نمونه در سال 1310 ش شمار دانشجويان ايراني مستقر در اروپا به 1165 نفر مي‌رسید و نکته جالب آنکه در اين دوران شش ساله مقصد بيشتر دانشجويان ايراني کشور فرانسه بوده است.
البته در سال 1313 ش با به پايان رسيدن عمر قانون مصوب سال 1307، بنا به پيشنهاد وزارت فرهنگ قانون ديگري مبني بر اعزام شاگردان رتبه‌هاي نخست و دوم دانشکده‌هاي دانشگاه تهران و ديگر مراکز آموزش عالي تصويب شد. اين قانون در دوران حکومت پهلوي دوم و پس از آن با اندک تغييراتي در دوران انقلاب اسلامي نيز پي گرفته شد.
زبان فرانسه، زبان مشترک متجددان ايراني
در دوران حکومت رضاخان بيشتر دانشجويان اعزامي به غرب همچون دوران حکومت قاجار به فرانسه اعزام مي‌شدند که اين روند سبب شد زبان فرانسه در ميان تحصيلکردگان ايراني رايج‌ترين زبان اروپايي باشد. البته اين روند تنها تا پس از کودتاي 28 مرداد 1332 ادامه داشت. جايگاه زبان فرانسه در ميان ايرانيان آنچنان بود که حتي رضا خان وليعهد آينده ايران را ابتدا واداشت نزد بانو ارفع زبان فرانسوي بياموزد و پس از آن وي را براي ادامه تحصيل روانه سوئيس ساخت. البته با برقراري روابط دوستانه با دولت آلمان که در پي به قدرت رسيدن هيلتر روي مي‌دهد آلمان نيز در ميان دانشجويان اعزامي جايگاه ويژه‌اي مي‌يابد. در اين دوران بسياري از اساتيد و متخصصان آلماني نيز در پي روابط صميمانه دو کشور در مراکز صنعتي و نظامي ايران مشغول به کار مي‌شوند.
اما با وجود آنکه رضا شاه سلسله مراتب رسيدن به قدرت را با کمک برخي از سياستمداران و نظاميان بريتانيا به ويژه ژنرال آيرون سايد طي کرده بود، در دوره حکومتش اعزام دانشجو به بريتانيا چندان مرسوم نبود. همانطور که اشاره شد تا پيش از جنگ دوم جهاني زبان مشترک نخبگان و متجددان ايراني زبان فرانسه است که تنها پس از 12 سال طي يک دگرديسي و تغيير زبان انگليسي توانست جايگزين زبان فرانسه شود و در ميان ايرانيان جايگاه ويژه‌اي يابد. اين جايگزيني در زبان‌ها با اشغال ايران توسط نيروهاي متفقين و کناره‌گيري رضاشاه از سلطنت و تبعيدش توسط بريتانيا کم‌کم آغاز مي‌شود. در سال‌هاي نخست پادشاهي محمدرضا پهلوي زبان فرانسه همچون گذشته محبوب‌ترين زبان خارجه است اما زبان انگليسي به صورت آهسته و به تدريج در ميان ايرانيان رواج مي‌يابد.
آغاز روابط ايران و امريکا با شکل‌گيري کودتاي 28 مرداد 1332
آنچه موجب شد در دوران سلطنت پهلوي دوم برخي دانشجويان ايراني امريکا را به عنوان محل تحصيل خود برگزينند تحولات جهاني بود. پايان يافتن جنگ جهاني دوم با پيروزي متفقين، سربرآوردن کشور انگليسي‌زبان امريکا به عنوان يکي از دو قدرت برتر دنيا و تقسيم جهان به دو قطب شرق و غرب به رهبري شوروي و امريکا و نزديکي نسبي رجال حکومت ايران به قطب غربي اسباب توجه دانشجويان ايراني را فراهم کرد. اما بايد توجه داشت که جايگزيني فراگيري زبان انگليسي به جاي فرانسوي در ايران در پي کودتاي 28 مرداد 1332 ش و برکناري دکتر محمد مصدق از نخست‌وزيري روي داده است چراکه در پي اين کودتا روابط محمدرضا پهلوي با دولت امريکا بيش از پيش محکم و از اين دوره ارتباطات فرهنگي، اقتصادي، سياسي و نظامي بين دو کشور آغاز شد. با توجه به ارتباطات گسترده بين دو کشور روند اعزام دانشجويان ايراني به خارج از کشور نيز تحول عظيمي مي‌يابد و بسياري از ايرانيان براي ادامه تحصيل رهسپار امريکا شدند.
تأسيس دانشگاه‌ها و مراکز آموزش نوين
همگان مي‌دانند که از جمله اولويت‌هاي رژيم پهلوي تکيه بر سياست‌هاي مدرن‌سازي و نوگرايي است. از اين رو بسياري از سامانه‌هاي نوين برخاسته از دنياي غرب همچون تئاتر، سينما، ورزشگاه، اپرا و... در اين روزگار در ايران پا مي‌گيرد. سياست ساخت و ساز مراکز آموزش عالي جديد که از روزگار قاجار و با بنيان نهاده شدن دارالفنون توسط اميرکبير آغاز شده بود، در روزگار پهلوي با شتابي دو چندان پي گرفته شد. شايد برجسته‌ترين نماد مدرن‌گرايي پهلوي‌ها را بتوان در بنيان نهادن دانشگاه تهران مشاهده کرد. لازم به يادآوري است فکر ساخت دانشگاهي در تهران در اوايل حکومت رضا شاه به ذهن سيد‌محمد تدين نايب رئيس مجلس شوراي ملي در اواخر عصر قاجار خطور کرده بود، اما طرح نهايي که مورد تأييد رضاخان قرار گرفت را دکتر عيسي صديق از چهره‌هاي دانش‌آموخته‌هاي ايران در فرانسه و امريکا، تدوين کرده و سرانجام در سال 1313 ش قانون تأسيس دانشگاه در تهران در مجلس شوراي ملي به تصويب مي‌رسد. دانشگاه تهران اما براساس الگوهاي نظام آموزشي فرانسه طراحي شد و علاوه بر استادان ايراني که عمدتاً دانش‌آموخته فرنگ بودند شماري از استادان فرانسوي و آلماني نيز به استخدام درآمدند. ناگفته نماند از بدو تأسيس دانشگاه تهران در دانشکده ادبيات گروه زبان‌هاي خارجي نيز شکل مي‌گيرد. تفوق سيستم فرانسوي در دانشگاه تهران موجب تقويت بيش از پيش زبان فرانسه در ايران مي‌شود.
تأسيس دانشکده‌هاي جديد با الگوبرداري از دانشکده‌هاي امريکايي
پس از کودتاي 28 مرداد 1332ش يکي از دلايل عمده رونق گرفتن زبان انگليسي به جز شمار فراوان دانشجويان ايراني ساکن در بريتانيا و امريکا، تأسيس دانشکده‌هاي جديد در ايران با الگوبرداري از دانشگاه‌هاي امريکاست.
به عنوان نمونه دانشگاه پهلوي شيراز را مي‌توان نام برد که با راهنمايي‌هاي دکتر عيسي صديق و با الگوبرداري از دانشگاه‌هاي امريکا ساخته شد و در آن در کنار برگزاري دوره‌هاي مختلف زبان انگليسي، امر آموزش و تدريس به دو زبان فارسي و انگليسي انجام مي‌گرفت. دانشگاه فردوسي مشهد نيز با الگوبرداري از دانشگاه جرج تاون واشنگتن ساخته شد. در سال 1353ش ايران و امريکا توافق کردند تا دانشگاه جرج تاون واشنگتن براي تربيت دانشجو در مقاطع کارشناسي ارشد و دکترا شعبه‌اي در ايران داير کند. انعقاد قراردادهاي همکاري دو جانبه ميان دانشکده‌هاي ايران و امريکا نيز در رواج روزافزون زبان انگليسي بي‌تأثير نبود. به عنوان مثال مي‌توان به قرارداد همکاري دو جانبه ميان دانشگاه پهلوي شيراز و پنسيلوانيا در سال 1345ش و قرارداد مبادله فرهنگي و دانشجويي بين همين دانشگاه و دانشگاه کنت در سال1348 ش اشاره کرد. حضور گسترده دانشجويان، استادان و پژوهشگران امريکايي در ايران و تحصيل، تدريس و تحقيق آنان در دانشکده‌ها و مؤسسات عالي ايران در زمينه‌ها و رشته‌هايي چون ادبيات فارسي، باستانشناسي، تاريخ و ديگر رشته‌ها امکان ارتباط گسترده‌تر ميان ايرانيان و امريکاييان را فراهم آورد که خود رونق بيشتر زبان انگليسي را سبب شد.
مبادلات فرهنگي فولبرايت
بخش بزرگي از برنامه‌هاي آموزشي و فرهنگي امريکا در ايران با استفاده از برنامه مبادلات فرهنگي فولبرايت و تحت عنوان کميسيون مبادلات فرهنگي و آموزشي ايران و امريکا انجام گرفت. ايران نخستين کشور خاورميانه بود که به برنامه فولبرايت پيوست. به موجب اين برنامه مبادله فرهنگي ايران و امريکا در سال 1328 ش با امضاي قرارداد دو جانبه و به رياست دکتر عيسي صديق آغاز شد اما در سال‌هاي پس از کودتاي 28 مرداد 1332 ش و به ويژه از سال 1337 به بعد اهميت فزوني يافت. آنچه آشکار است تا سال 1345 ش بيشترين تلاش‌ها براي اعزام معلمان زبان انگليسي به امريکا بود اما از اين سال به بعد تغييراتي در رويکرد برنامه تبادل به وجود آمد و محورهاي مبادله به عرصه‌هايي چون مطالعات امريکا، مطالعات خاورميانه، آموزش و پرورش و علوم پزشکي، حقوق، رسانه، هنر و موسيقي، ورزش، جامعه‌شناسي، بازرگاني و ساير رشته‌ها گسترش يافت. فراموش نبايد کرد که برنامه فولبرايت زمينه مساعدي را براي توسعه بيشتر زبان انگليسي در ايران فراهم آورد. در واقع هدف امريکا از اجراي اين برنامه بالا بردن سطح آگاهي ايرانيان و رشد فرهنگي و علمي نبود بلکه اجراي اين برنامه تنها با هدف تربيت واسطه‌هاي فرهنگي براي ترجمه فرهنگي، سياسي، اقتصادي نسخه‌هاي امريکايي در ايران يا ديگر کشورهاي کمتر توسعه يافته، صورت گرفت.
آغاز آموزش اجباري زبان انگليسي در مدارس
برابر با تاريخ از آغازين سال‌هايي که بنا نهادن مدارس جديد توسط نوگرايان در ايران رونق گرفت وحدت رويه‌اي در برنامه آموزشي مدارس تدوين نشد. در اين دوران مدير و مؤسس هر مدرسه برحسب ذوق و سليقه خود اطلاعاتي که از مدارس جديد به دست آورده بود، معلماني پيدا مي‌کرد و کلاس‌هايي را براي آموزش آن مواد درسي جديد داير مي‌ساخت. اين روند تا زمان به سلطنت رسيدن رضاخان ادامه داشت اما از اين سال قانوني تحت عنوان شوراي عالي معارف در مجلس شوراي ملي به تصويب مي‌رسد که بر پايه آن کليه امور اجرايي مدارس، نظير برگزاري امتحانات و تهيه برنامه‌هاي درس و آموزشي و تشخيص صلاحيت علمي و اخلاقي معلمان به شوراي عالي معارف واگذار مي‌شد. اما وضع اين قانون هم نتوانست مانعي بر روند رشد آموزش زبان خارجه در کشور شود چراکه طبق نظر نوگرايان ايران تنها مدارس مفيد مدارس با سيستم آموزش فرانسوي بودند، از اين رو در اين روزگار مدارس دولتي براساس نظام آموزشي فرانسه پايه‌گذاري شدند. همچنين در 27 مهر 1317 ش مصوبه‌اي توسط هيئت وزيران به تصويب رسيد مبني بر يکسان‌سازي محتواي کتب درسي مدارس سراسر کشور. طبق اين مصوبه تمام کتب پايه دبيرستان مي‌بايست علاوه بر داشتن مواد علمي و ادبي، مؤيد ويژگي‌هاي هويتي و ملي ايرانيان نيز باشد. از جمله اين کتب مي‌توان به کتاب انگليسي سال اول دبيرستان در سال 1318 اشاره کرد که تمام دانش‌آموزان کليه دبيرستان‌هاي کشور موظف به خواندن آن بودند. اما وحدت رويه تدريس با به قدرت رسيدن محمدرضا پهلوي به صورت کامل اجرايي شد چراکه در دوران حکومت وي روند آموزش مدارس به دو مقطع شش ساله ابتدايي و دبيرستان تقسيم شده و آموزش زبان انگليسي نيز جزو دروس اصلي دوره دبيرستان به شمار آمد. نکته آنکه در روزگار سلطنت پهلوي‌ها در مدارس اين کشور زبان‌هاي فرانسوي، انگليسي و عربي تدريس مي‌شد.
انجمن ايران و امريکا
با آنکه در دوران حکومت رضاخان محدوديت‌هايي براي بنا نهادن مدراس و مراکز غربيان در کشور ايجاد مي‌شد در روزگار سلطنت پهلوي پسر فضا براي فعاليت مؤسسات و انجمن‌هاي فرهنگي غربيان گسترده شد که اين مسئله سبب رونق بيشتر زبان‌هاي خارجي چون انگليسي در کشور مي‌شود. از جمله آنها مي‌توان به انجمن روابط ايران و امريکا اشاره داشت که به پيشنهاد حسين علا و رياست محمدعلي فروغي در سال 1304 آغاز به کار کرد. اين انجمن از سال 1306 ش تا سال 1321 ش غيرفعال بود ولي پس از اين سال با نام انجمن ايران و امريکا مجدداً فعاليت خود را آغاز کرد. اين انجمن طي چند سال در ديگر شهرهاي کشور نيز شعباتي داير ساخت. عمده فعاليت‌هاي اين انجمن را مي‌توان در مواردي چون انتشار ماهنامه دو زبانه ايران و امريکا، سخنراني هفتگي، نمايش فيلم‌هاي امريکايي و تدريس زبان انگليسي برشمرد. انجمن ياد شده در سال 1334 ش مرکزي را براي آموزش زبان انگليسي نيز بنيان نهاد که از سوي ايرانيان مورد استقبال قرار گرفت، به طوري که سالانه 5 هزار نفر در دوره‌هاي مختلف آش ثبت‌نام مي‌کردند. مواد آموزش زبان اين مرکز را کارشناسان امريکايي تهيه مي‌کردند. گستردگي فعاليت‌هاي اين مرکز چنان شد که مدير آن در سال 1344 ش رسماً اعلام کرد که تهران صاحب بزرگ‌ترين مدسه آموزش زبان انگليسي در خارج از امريکاست. کتابخانه و مرکز منابع آبراهام لينکن که در سال 1323 ش در تهران آغاز به کار کرد نيز بخش مهمي از فعاليت‌هاي اطلاع‌رساني انجمن را تشکيل مي‌داد. اين کتابخانه نيز از جمله مراکز عمده ترويج زبان انگليسي در ايران بود. زيرا بسيار مجهز و دربرگيرنده 9 هزار کتاب به زبان انگليسي بود. گفتني است اين کتابخانه توانسته بود بيش از 7 هزار نفر را به عضويت خود درآورد.
شوراي فرهنگي بريتانيا
اين شورا که در سال 1313 ش در بريتانيا و توسط دولت بريتانيا بنيان نهاده شد، قديمي‌ترين سازمان بين‌المللي مرتبط با روابط فرهنگي و آموزشي به شمار مي‌آيد و در حال حاضر در 109 کشور جهان شعبه دارد. اصلي‌ترين وظيفه‌اي که اين شورا براي خود متصور بود آموزش و ترويج زبان انگليسي در سراسر جهان بوده است. اولين نمايندگي اين شورا در ايران در سال1321 ش تأسيس شد. اولويت اين شورا آموزش زبان انگليسي بود و تا سال 1323 ش بالغ بر 4 هزار زبان آموزش را آموزش داد. اين شورا شش مؤسسه را به همراه کتابخانه‌هايي که به گسترش زبان انگليسي کمک مي‌کرد را در شهرهاي بزرگ ايران چون اصفهان، تبريز، رشت، مشهد، شيراز و تهران افتتاح کرد. البته به دليل بروز مشکلات مالي اين شورا از سال 1330 تا 1333 تعطيل شد اما دوره دوم فعاليت اين شورا در مدت زمان کوتاهي و از سال 1333 دوباره آغاز شد. با شروع فعاليت اين شورا دفتر امور خارجه بريتانيا شوراي فرهنگي بريتانيا را به عنوان عامل اجراي اصلي خود در ايران به خدمت گرفت. سياست‌هاي اين شورا به گونه‌اي پيش رفت که توانست حدود 10 هزار نفر دانشجو و گردشگر را از ايران به سوي بريتانيا روانه کند. از طرفي از سال 1348 به بعد، در پي درخواست مسئولان ايران از شوراي فرهنگي بريتانيا، اين شورا در پروژه‌هاي مرتبط با توسعه آموزش و پرورش در ايران ورود پيدا کرد. ناگفته نماند که شعبه ايران شوراي فرهنگي بريتانيا يکي از سه شعبه برتر اين شورا درجهان بود که با توجه به تحولات سياسي ايران و فرار محمدرضا پهلوي و در سال 1357 ش در تهران تعطيل شد.
مؤسسه انتشارات فرانگين
اين مؤسسه در سال 1330 ش و با هدف فراهم آوردن اسباب ترجمه و انتشار کتاب‌هاي امريکايي به زبان کشورهاي در حال توسعه تشکيل شد. يک‌سال پس از تأسيس شعبه‌اي از اين مؤسسه در تهران به مديريت همايون صنعتي‌زاده آغاز به کار کرد که تا هنگام سقوط رژيم پهلوي به فعاليت خود ادامه داد.
مؤسسات آموزش زبان خصوصي
در دوران حکومت رژيم پهلوي، به جز دانشگاه‌ها و مؤسسات و مراکز آموزشي وابسته به امريکا و بريتانيا، مؤسسات خصوصي آموزشي زبان انگليسي نيز بر آموزش زبان همت گماردند. از پيشگامان اين مؤسسات خصوصي مي‌توان به مؤسسه زبان شکوه اشاره داشت. نخستين شعبه اين مؤسسه در دو کلاس و با 12 زبان آموزش توسط دکتر محسن شکوه در سال 1329 در تهران بنيان نهاده شد. اين مؤسسه در طي دو سال چنان توسعه يافت که اقدام به افتتاح چند شعبه در تهران کرد. رونق کار مؤسسه زبان شکوه تا بدانجا پيش رفت که در آخرين سال حيات رژيم پهلوي داراي 60 شعبه در سراسر کشور بود. هر چند با پيروزي انقلاب اين مؤسسه تعطيل شد اما پس از مدتي از دکتر محسن شکوه براي بازگشايي مؤسسه شکوه از سوي دولت ايران دعوت به عمل آمد.
منبع : روزنامه جوان
انتهای پیام