مروری بر ترجمه‌های فارسی نهج‌البلاغه در گذر تاریخ

صدای شیعه به نقل از ایبنا: نخستین گردآورنده کلمات قصار، علی ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ، صاحب «بیان و تبیین» (درگذشت 255 ه. ق) است. وی 100 کلمه از کلمات قصار‌ امیرالمومنین (ع) را انتخاب و آن‌را «مطلوب کل طالب من کلام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب» نامگذاری کرد.
 تاریخ‌نگاران و محدثان دیگری نیز به گردآوری سخنان و اندرزهای حضرت علی (ع) اقدام کرده‌اند که در این زمینه می‌توان از قاضی محمد بن سلامه معروف به قضاعی نام برد که مجموعه‌ای از سخنان امیرالمؤمنین (ع) را به نام «دستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشیم» گردآوری کرده‌است. ترجمه این کتاب به زبان فارسی نیز به نام «قانون» چاپ شده‌ است. بسیاری از خطبه‌ها و نامه‌های نهج‌البلاغه پیش از آن در کتاب «الغارات» تالیف ابواسحاق ثقفی کوفی، از دانشمندان قرن سوم (متوفی 283 هجری قمری) آمده ‌است.
 علی بن حسین مسعودی مورخ بزرگ که حدود 100 سال پیش از سید رضی می‌زیست (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم) در جلد دوم کتاب معروف خود «مروج الذهب» نوشته است: «آنچه مردم از خطابه‌های علی در مقامات و حوادث مختلف حفظ کرده‌اند، بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی می‌شود. علی آن خطابه‌ها را بالبداهه و بدون یادداشت و پیشنویس بیان و انشا می‌کرد و مردم هم الفاظ آن را می‌گرفتند و عملاً نیز از آن بهره‌مند می‌شدند.» این بیان نشان می دهد که خطابه‌های علی (ع) فراوان بوده که سید رضی از این میان تنها 239 خطبه را نقل کرده که جنبه ادبی قویتری را به انتخاب و تشخیص وی داشته‌ است.
 کتاب‌های تحقیقی بسیار کاملی در مورد اسناد و مدارک «نهج‌البلاغه» منتشر شده که از جمله مهمترین آن‌ها می‌توان به «روات و محدثین نهج‌البلاغه» تالیف محمد دشتی و همکاران، «استناد نهج‌البلاغه» تالیف امتیاز علی‌خان عرشی و ترجمه آیت‌الله‌زاده شیرازی و «مصادر نهج‌البلاغه» تألیف سید عبدالزهرا حسینی اشاره کرد.
 
ترجمه‌های فارسی «نهج‌البلاغه» در لابه‌لای صفحات تاریخ

حدود 500 سال از گردآوری «نهج‌البلاغه» توسط سید رضی گذشته بود که نخستین ترجمه فارسی این اثر در قرن دهم هجری و مصادف با حکومت صفویان منتشر شد. به تدریج اقبال عمومی به شرح و ترجمه این اثر افزایش یافت تا جایی که علاوه بر شیعیان، برخی علمای اهل تسنن نیز به ترجمه و تفسیر این کتاب رو آوردند. شرح «ابن ابی الحدید» یکی از مهم‌ترین شرح‌های اهل تسنن و شرح «ابن میثم بحرانی» و «قطب راوندی» از معروف‌ترین شرح‌های علمای شیعه است.
 قدیمی‌ترین نسخه موجود ترجمه فارسی «نهج‌البلاغه»، مربوط به قرن ششم هجری بوده که در آن ترجمه فارسی کلمات در زیر عبارات عربی آمده است. این اثر در سال‌های اخیر با تحقیق دکتر عزیزالله جوینی در 2 جلد به چاپ رسیده است. بعد از آن، ترجمه حسین اردبیلی، معاصر شاه اسماعیل صفوی و سپس شرح و ترجمه ملا فتح ‌لله کاشانی است.
 عزیزالله جوینی درباره این نسخه نوشته است: «این نسخه گرانبها را شاه عباس صفوی در سال 1017 وقف حرم مطهر رضوی علیه السلام کرده است و از خصوصیات دستوری، واژه‌ها و سبک آن می‌توان حدس زد که مؤلف آن با ابوالفتوح رازی همزمان بوده یا اندکی از وی جلوتر یعنی در قرن پنجم و ششم می‌زیسته است.»
 
«ترجمه نهج‌البلاغه اردبیلی»
این کتاب از سوی حسین بن شرف‌الدین اردبیلی (درگذشت 950 هـ.ق) معاصر شاه اسماعیل صفوی ترجمه شده است. وی در این ترجمه از «منهاج البراعه» قطب راوندی و «شرح نواب» لاهیجی بهره گرفته است. این کتاب در سال 1355 در «مطبعه اخوان کتابچی» به چاپ رسید. در این کتاب ترجمه فارسی با خط ریز در زیر متن نوشته شده است. همچنین ترجمه دارای فهرست به سبک زمان خویش و اطلاعاتی راجع به جمع‌آوری نهج‌البلاغه از سوی سید رضی است.
 
«تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین»
اثر ملا فتح الله کاشانی (متوفی 988 هـ.ق) نویسنده تفسیر منهج الصادقین.
 
«ترجمه و شرح نهج‌البلاغه»
آقامحمدباقر لاهیجی آن‌را در عصر فتحعلی شاه قاجار تالیف کرد. دیوان منسوب به امام علی (ع) در حاشیه آن آمده است.
 
«ترجمه و شرح نهج‌البلاغه قزوینی»
محمدصالح قزوینی این کتاب دو جلدی را در یک مجلد تنظیم کرده و در توضیح مطالب و عبارات مولای متقیان (ع) از اشعار شاعران معروف فارسی‌زبان بهره فراوانی برده است.
 
«دائرة‌المعارف علوی»
حاج میرزا خلیل کمره‌ای در این کتاب، نهج‌البلاغه را به 24 موضوع تقسیم کرده و به شرح آن‌ها پرداخته است. جلد نخست آن با موضوع خلقت و جلد دوم آن درباره جنگ است.
 
«ترجمه نهج‌البلاغه عمادزاده»
اثر عمادالدین حسین اصفهانی (متوفی 1410 هـ.ق) از نویسندگان مشهور و دارای تالیفات بسیار در زمینه‌های تاریخ اسلام، تاریخ انبیا، زندگانی ائمه (ع) و دیگر موضوعات دینی است. چاپ نخست این اثر در سال 1400 هـ.ق بوده و پس از آن چندین نوبت از سوی انتشارات شرق در تهران چاپ شد.
 
«ترجمه نهج‌البلاغه شهیدی»
این کتاب در سال 1368 به همت دکتر سید جعفر شهیدی تولید و از سوی سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی چاپ شد. ناشر این کتاب در مورد ویژگی‌هایش نوشته است: «تفاوت و مزیت این ترجمه بر دیگر ترجمه‌ها، در این است که این اثر علاوه بر امانت و اتقان و تطبیق یکایک واژه‌های عربی با فارسی در مراعات ویژگی ادبی این اثر جاودانی - یعنی به‌کار بردن صنایع لفظی و آرایش‌های ادبی از استعاره و تشبیه و جناس و موازنه و مراعات نظیر به ویژه سجع می‌باشد و در برگردان فارسی تا آنجا که ممکن بوده این نکات مورد توجه قرار گرفته؛ اما با این همه معنی فدای آرایش لفظ نشده است و در آخر کتاب تعلیقه‌های مناسب آورده شده است».
 مترجم نیز در مقدمه کتاب آورده است: «در میان هزاران نام که مصنفان، مؤلفان و یا مترجمان حوزه مسلمانی بر کتاب‌های خود نهاده‌اند، هیچ نامی چون «نهج‌البلاغه» راه سخن رسا گفتن با محتوای کتاب منطبق نیست و می‌توان گفت: این نام از عالم غیب بر دل روشن شریف رضی رحمه الله افاضه گردیده است که «الاسماء تنزل من السماء» راه سخن رسا گفتن را در این مجموعه باید یافت».
 
«ترجمه و شرح نهج‌البلاغه فیض»
حاج سید علی نقی اصفهانی معروف به «فیض الاسلام» این اثر را در مدت 10 سال و در 6 جلد نوشته است. این کتاب در 50 سال اخیر در میان فارسی‌زبانان، به ویژه مردم ایران مشهور شده است. بدون تردید می‌توان ادعا کرد که در نیم قرن اخیر، بیشتر ترجمه‌ها و شرح‌ها از این ترجمه سود برده‌اند. این ترجمه با خط زیبای طاهر، خوشنویس تبریزی بارها به زیور طبع آراسته شده است.  
 مترجم در مقدمه اثر درباره ضرورت ترجمه این کتاب نوشته است: «گاهی در بعضی از مجالس دینی و مذهبی پاره‌ای از کلمات این کتاب را خوانده و معنی می‌کردم. شنوندگان به شگفت آمده می‌گفتند: اگر علما و رجال دینی ترجمه فرمایشات امام علی علیه السلام را در کتاب نهج‌البلاغه به‌طوری‌که در خور فهم هر فارسی‌زبان باشد، نوشته بودند، همه از آن بهره مندمی شدند؛ ولیکن افسوس که از ترجمه و شرح‌هایی که در دسترس است، چنان‌که باید استفاده نمی‌شد. بنابراین بر نگارنده واجب شد که دست از کار بردارم و این کتاب جلیل را به زبان فارسی سلیس و روان ترجمه نموده و کلمات و جملاتی که محتاج به شرح باشد، میان دو قوسی به اجمال و اختصار بیان نمایم تا ترجمه و شرح با هم فرق داشته و همه از آن بهره مند گردند.»
 
«نهج‌البلاغه منظوم»
محمدعلی انصاری قمی «نهج‌البلاغه» را در قالب 27 هزار بیت شعر فارسی به نظم درآورد. این اثر در 10 جلد و در قالب پنج مجلد، با خط زیبای حسن هریسی تبریزی به طبع رسیده است.
                     
«ترجمه و شرح زمانی»
مصطفی زمانی «نهج البلاغه» را در چهار جلد ترجمه کرده که بارها در قم چاپ شده است. وی درباره روش ترجمه‌اش نوشته است: «اینجانب در این کتاب مطالب امام علی علیه‌السلام را در کنار آیات قرآن مجید بررسی نموده‌ام. در نتیجه در یک مورد نهج‌البلاغه تفسیر قرآن قرار گرفته و مورد دیگر امام علی علیه‌السلام مطلب را به اجمال بیان کرده که توضیح آن در قرآن موجود است. به تعبیر دیگر، نهج‌البلاغه و قرآن همانند دو برادر دلسوز هستند که به هنگام لزوم به کمک یکدیگر می‌شتابند و در مواقع عادی هر کدام در مسیر خود هستند.»
 
«ترجمه نهج‌البلاغه علامه جعفری (ره)»
کسی در رؤیای صادقه، علامه امینی صاحب کتاب «الغدیر» را دید. علامه از او پرسید: جعفری را می‌شناسی؟ پاسخ داد: آری. مرحوم امینی فرمود: نامه‌ای به تو می‌دهم که آن را به او برسانی. پرسید: اجازه دارم خودم پاکت را باز کنم و صاحب «الغدیر» اجازه داد. نامه را گشود و خواند. در تعریف خواب خود برای علامه گفت: الفاظ نامه با کلماتی که ما در نامه‌هایمان به‌کار می‌بریم شباهت داشت، اما فروغی خاص در آن‌ها دیده می‌شد. با خواندن نامه در رؤیا منقلب شدم. بعد علامه امینی به من گفت: به محمدتقی جعفری سلام مرا برسان و بگو ما در عالم برزخیم نمی‌توانیم کاری بکنیم، ولی شما که در دنیایی، شرح «نهج‌البلاغه» را شروع کن و به تأخیر نینداز. علامه پس از شنیدن رؤیا کارهایش را رها کرد و مشغول نگارش «شرح نهج‌البلاغه» شد، اما بیماری سرطان، مجال نداد و «نهج‌البلاغه» را تا خطبه 185 تفسیر، اما ترجمه کتاب را کامل کرد. علامه جعفری، «نهج‌البلاغه» و شرح را در 27 جلد ترجمه کرده است.
 
«ترجمه نهج‌البلاغه استاد محمد دشتی (ره)»
عمومی بودن ترجمه، نامگذاری خطبه‌ها، حکمت‌ها و نامه‌ها در یک‌هزار و 500 عنوان، ثبت شأن صدور خطبه‌ها و نامه‌ها و حکمت‌ها از مهم‌ترین دلایل استقبال عمومی از ترجمه دشتی است. آوردن جدول اختلاف نسخه‌های مختلف «نهج‌البلاغه» در آخر کتاب نیز از ابتکارات مرحوم دشتی است که این اثر را ارزشمندتر کرده است. وی زمستان 78 کار ترجمه خود را به پایان رساند.
 رهبر معظم انقلاب در توصیف اثر و شخصیت وی فرمودند: «آقای دشتی جزو عناصر مفید بودند. زحمت‌هایشان باارزش بود. وقتی ایشان پیش ما آمدند، من خیلی خوشحال شدم. قبلاً فهرست ایشان را بر نهج‌البلاغه دیده بودم. حیف شد. ایشان می‌توانست سال‌ها خدمت کند. ایشان خیلی پر شور و پر انرژی بودند. خداوند انشاءالله این زحمات را از ایشان قبول کند. احترام به ایشان احترام به اسلام، امیرالمؤمنین و نهج‌البلاغه است.»
 
«ترجمه نهج‌البلاغه سید علی موسوی گرمارودی»
سید علی موسوی ‌گرمارودی، کتاب حاضر را با رجوع به «نهج‌البلاغه» با تصحیح «صبحی صالح» به فارسی برگردانده است. یکی از ویژ‌گی‌های بارز این اثر در این است که مترجم آن را به‌صورت مسجع ترجمه کرده است.
 موسوی گرمارودی در بخشی از پیشگفتار اثر خود با اشاره به خاطرات کودکی خود و ارتباط مطالعه «نهج‌البلاغه» با آن دوران نوشته است: «معجزه امام علی (ع)، این است که در سخن او، سجع، تابع معناست نه معنا تابع سجع، یعنی امام (ع) بدون قربانی کردن معنا، کلامشان مسجع است و در تمام نهج‌البلاغه حتی یک مورد نمی‌توان یافت که امام (ع)، به خاطر رعایت سجع، مفهوم کلام خود را تغییر داده باشند. به عبارت دیگر در تمام عبارات مسجع امام (ع) حتی یک مورد نمی‌توان، به جای کلمه مسجع امام، کلمه‌ای دیگر گذارد که منظور امام (ع) را بهتر ادا کند.»
 «نهج‌البلاغه» دربردانده 241 خطبه، 79 نامه و 260 حکمت است. 480 حکمت از حکمت‌های امام علی (ع) در این اثر با عنوان «پاره‌ای از سخنان شگرف امام (ع) که نیازمند تفسیر است» ترجمه و تفسیر شده است.
 «نهج‌البلاغه» با ترجمه سید علی موسوی گرمارودی در یک‌هزار و 328 صفحه از سوی انتشارات قدیانی منتشر شده است.
 
مروری بر برخی از ترجمه‌های «نهج‌البلاغه» در یک نگاه
در جدول‌‌ زیر برخی از ترجمه‌‌های این کتاب ارزشمند همراه با نام خالق اثر به‌طور اجمالی به علاقه‌مندان معرفی شده‌ است.