که گر سرم برود برندارم از قدمت
رسول سعیدی‌زاده، یکی از پژوهشگران حوزه تاریخ تشیع چند سال پیش پژوهشی داشته درباره صحت و سقم قدمگاه‌های امام هشتم(ع) در ایران؛ پژوهشی که جدی‌ترین کار علمی در این زمینه شمرده می‌شود و البته در اینجا تنها امکان انتشار خلاصه‌ای از آن فراهم است.
هر چند به دقت نمی‌توان درباره مسیر حرکت امام رضا(ع) در ایران سخن گفت، اما در باره ورود آن حضرت به استان خوزستان و سپس استان فارس و خروج ایشان از ایران از طریق استان خراسان رضوی بحثی نیست و اختلاف تنها در مسیر حرکت ایشان در نقاط مرکزی کشور ایران است. البته در برخی از نقاط ایران بناهای یادبودی به مناسبت سفر تاریخی حضرت رضا(ع) از مدینه تا مرو وجود دارد، اما از میان این ابنیه تنها تعداد معدودی قدیمی بوده و باقی مربوط به دوران صفویه است.
در هر صورت طبق اطلاعات و روایات تاریخی و مستندات موجود، می‌توان سه خط سیر را برای حرکت امام رضا(ع) در داخل ایران متقن‌تر برشمرد. اول مسیر خوزستان، فارس، یزد و خراسان رضوی، دوم مسیر خوزستان، فارس، اصفهان، یزد و خراسان رضوی و سوم مسیر خوزستان، فارس، قم، تهران، سمنان و خراسان رضوی.
■ اعتبارسنجی مسیر قدمگاه‌ها
در مسیر تقریبی حرکت کاروان امام رضا(ع) در داخل کشور، قدمگاه‌های متعددی وجود دارد. همچنین شهرها و روستاهای متعددی در این مسیر هست که به باور عامه ساکنان آن‌ها، آنجا محل حضور و منزل امام رضا(ع) بوده. در این میان اما در اعتبارسنجی قدمگاه‌های منسوب به امام رضا(ع) باید چند جنبه را در نظر داشت:
1-تصریح روایی به اسامی شهرها و مکانهای قدمگاهی.
2- قرار گرفتن اماکن قدمگاهی در جغرافیای راه‌های قرن سوم هجری قمری یا مسیرهایی که در آن عصر مورد تردد مردم قرار میگرفت. توجه به این نکته ضروری است که کاروان امام(ع) از همان راهی عبور کرده که دیگران از آن آمد و رفت میکردند؛ بنابراین قول به اینکه کاروان ایشان انحراف از مسیر عادی داشته نیاز به دلیل قوی مانند تصریح روایی دارد.
3- استفاده از قرائن محکم، از جمله آثار باستانی که از قرون گذشته بر جای مانده است.
■ فهرست قدمگاه‌های امام رضا(ع)
آبادان: قدمگاه امام(ع) در شمال شهرستان آبادان و در پشت بیمارستان آیت‌الله طالقانی واقع شده است. بنای مذکور در گذشته محل حضور مردم منطقه بوده، اما در سال 1353 توسط رژیم گذشته به انگیزه خاکبرداری و ساخت شهرک مسکونی تخریب می‌شود. در سال 1379 اما بنای مذکور به اهتمام اداره اوقاف شهرستان بازسازی و از نو بر پا شد. درباره صحت این قدمگاه اما باید گفت که نه در روایات و نه در راه‌هایی که در زمان نزدیک به عصر امام(ع) به وسیله مردم طی میشد، ذکری از کلمه آبادان که در متون قدیمی به عَبّادان و اُپاتان معروف بوده، نیست. از این نظر بحث کردن در باره ورود یا حتی عبور امام(ع) از این منطقه فاقد مستندات است.
شلمچه: بنا به اعتقاد عموم، شهر مرزی شلمچه نقطه ورود امام رضا(ع) به ایران بوده است. از این رو به نظر می‌رسد که این شهر قدمگاه حضرت است.
اندیمشک: قدمگاه امام(ع) در شهرک امام رضا(ع) شهرستان اندیمشک قراردارد. این بقعه به جهت احترام و تکریم حضرت رضا (ع) ساخته شد و بعدها با دفن یکی از سادات محل به نام «سید خلیل» در آن، تبدیل به یک مکان زیارتگاهی شده و مردم در جوار آن مردگان خود را دفن نمودند.
گتوند: بقعه «شاه خراسون» در شهر گتوند به عنوان قدمگاه امام(ع) شناخته می‌شود. این بقعه در فاصله دو کیلومتری قبرستان کنونی گتوند، در کنار رود کارون مشتمل بر بنایی با گنبدی گچی است. رونق این قدمگاه تا اوایل دهه 60 پا بر جا بود و سپس کم کم از رونق افتاد و تخریب شد و اکنون تلی از خاک در محدوده‌ای کوچک از آن باقی مانده است. این بقعه علاوه بر این که فاقد سند است، با ابهام نیز روبه‌رو است، چرا که طی کردن مسیر دایره‌وار برای رسیدن به مقصد بعدی یعنی شهر اهواز منطقی به نظر نمی‌رسد.
کهنک: در جنوب آبادی کهنک (بین راه دزفول و شوشتر) بقعه کوچکی از آجر با گنبدی دو طبقه وجود دارد که به قدمگاه امام(ع) شناخته می‌شود. بنا به گفته شرف‌الدین شوشتری این بنا سندی ندارد. علاوه بر این، قدمگاه مذکور در خارج از خط سیر عادی قرار داشته و مستلزم عبور از راه‌هایی است که صدها کیلو متر از مسیر معمولی دور هستند.
شوشتر: یکی از قدمگاه‌های امام(ع) در شهر شوشتر قرار دارد. این قدمگاه روبه‌روی تپه‌ای نسبتاً بلند در شمال شرقی شهر قرار دارد. در درون این بقعه، آثاری مشهود نیست و ساخت آن بر اساس کتیبه موجود، به سال 1094 هـ.ق در روزگار شاه سلیمان صفوی برمی‌گردد. بنای مذکور علاوه بر اینکه فاقد سندیت است، مستلزم طی کردن کاروان حضرت(ع) در مسیری دایره‌وار برای رسیدن به اهواز است. از این رو ساخت این قدمگاه را باید به خاطر عشق مردم مسلمان منطقه به اهل بیت(ع) دانست.
شوشتر: مسجد علی بن موسی الرضا(ع) یا همان مسجد جامع شهرستان شوشتر جزو قدیمیترین بناهای کشور است. این مسجد بنا به اعتقاد مردم شوشتر یکی از قدمگاه‌های امام رضا(ع) در طول مسیر حرکت به سمت خراسان است. بنای مذکور به گفته شرف‌الدین شوشتری هیچ گونه سندی ندارد. به اضافه اینکه خارج بودن این مکان از مسیر عادی شهر اهواز از جمله مشکلات پذیرش مسجد جامع شوشتر به عنوان قدمگاه آن حضرت است.
روستای امام رضا(ع): در روستای امام رضا(ع) شهرستان امیدیه خوزستان، قدمگاهی به نام آن حضرت وجود دارد که مورد زیارت اهالی قرار می‌گیرد.
اهواز: مسجد امام رضا(ع) در شهر اهواز یکی از قدیمیترین نقاطی است که در کشور ایران به نام امام(ع) وجود دارد. مسجد آن حضرت روبه‌روی سد شادروان است. اعتقاد مردم اهواز این است که مسجد امام رضا(ع) قدمگاه امام(ع) است. با توجه به زمان وقوع سفر ابو دلف به ایران که حدود 140 سال پس از شهادت امام(ع) یعنی در سال 341هـ. ق انجام شده و اینکه مؤلف خود از جغرافی‌دانان معروف عصر خویش بوده، می‌توان به یقین مکان مذکور را به عنوان قدمگاه امام(ع) دانست. البته لازم به ذکر است که در باره محل دقیق این مسجد در شهر اهواز، نظر واحدی وجود ندارد. گروهی احتمال داده‌اند مکان آن در نزدیکی پل راه‌آهن فعلی اهواز است، اما ظاهراً این مسجد باید در محل مقبره فعلی علی بن مهزیار قرار داشته باشد.
شاه آباد: روستای شاه آباد در بخش لالی شهرستان مسجد سلیمان استان خوزستان است. مردم این روستا معتقدند که آب معدنی موجود در دره سمت چپ این روستا، برای حمام و وضو ساختن امام(ع) استفاده شده است. بر طبق منابع موجود، در زمان‌های گذشته بقعه‌ای تحت عنوان قدمگاه در این روستا موجود بوده است.
ایذه: در ایذه (مالمیر قدیم) دو بقعه وجود دارد، یکی موسوم به شاه دیناور و دیگری معروف به امام رضا(ع). به اعتقاد اهالی ایذه آن حضرت در این مکان نماز خوانده‌اند. البته وجود قبری در وسط بقعه این اعتقاد را دچار تزلزل می‌کند. قدمگاه منسوب به امام(ع) در پارک شهرداری شهر ایذه قرار دارد.
رامهرمز: در شهرستان رامهرمز قدمگاهی منسوب به امام رضا(ع) وجود دارد. این قدمگاه در محله گچ کوب‌ها بر تپه‌ای در وسط باغی واقع است. گفته می‌شود که آن حضرت مدتی در این باغ ماندگار شده و سپس به طرف خراسان سفر کرده‌اند. به همین اعتبار هم بقعه میانی باغ به عنوان قدمگاه آن حضرت شمرده می‌شود.
مسجد جامع بکان: شهر ارجان در هشت کیلومتری شمال بهبهان فعلی قرار دارد. بکان محلهای از ارجان است. بنا بر اعتقاد گروهی از مردم، زمانی که امام(ع) از مدینه به سمت طوس حرکت میکردند، شبی را در مسجد جامع بکان که آن زمان در مرکز ارجان واقع بود بیتوته کردند. از این رو به این محل قدمگاه اطلاق می‌شود. ظاهراً این قدمگاه در عهد دیلمیان بنا شده و در طول تاریخ هر زمان که به تخریب کشیده شده، تعمیری نه چندان اساسی در آن صورت گرفته است. بنای فعلی قدمگاه هم اگر چه مورد نگهداری و حفاظت قرار می‌گیرد، ولی نیاز به مرمت و بازسازی دارد.
البته با توجه به آثار باستانی موجود و شهرت محلی و همچنین تصریح روایی، ظاهراً مشکلی در پذیرفتن قدمگاه مسجد جامع بکان وجود ندارد.
بهبهان: یکی از قدمگاه‌های امام(ع) در کوی کاروان‌سرای شهرستان بهبهان قراردارد. به اعتقاد اهالی، آن حضرت توقفی در این مکان داشته‌اند. البته درباره صحت و سقم این اعتقاد باید گفت که شهر بهبهان فعلی با شهر ارجان باستانی که در منابع قدیم آورده شده بیش از هفت کیلومتر فاصله دارد. از طرفی آنچه در منابع وارد شده وجود قدمگاه در شهر تاریخی ارجان است نه بهبهان فعلی؛ بنابراین این عقیده صحیح نبوده و مشکل می‌توان آن را پذیرفت.
بندر امام حسن(ع): در شهر بندری امام حسن(ع) از توابع بندر دیلم استان بوشهر، قدمگاهی به نام امام(ع) وجود دارد که بتازگی بنای قدیمی آن تخریب و به جای آن بارگاه جدیدی به نام قدمگاه امام رضا(ع) ساخته شده است. البته ورود امام(ع) به این شهر مستلزم حرکت کاروان به سمت جنوب و در کناره خلیج فارس است. در حالی که در هیچ یک از منابع موجود به چنین چیزی اشاره نشده است. از این رو وجود قدمگاه در شهر امام حسن(ع) را باید ناشی از عشق مردم به اهل‌بیت(ع) دانست.
برازجان: در شهرستان برازجان (دشتستان) استان بوشهر، قدمگاهی به نام امام رضا(ع) وجود دارد. مواردی که درباره قدمگاه امام(ع) در شهر امام حسن(ع) گفته شد، در اینجا هم صادق است.
گچساران: در روستای دیل از توابع بخش مرکزی شهرستان گچساران (دو گنبدان) استان کهگیلویه و بویراحمد، قدمگاهی منسوب به امام(ع) وجود دارد. این روستا در 25 کیلومتری شمال غربی دوگنبدان و در 184 کیلومتری یاسوج است.
سده: شهر سده در شمال استان فارس، یکی از بخش‌های شهرستان اقلید است. این منطقه در دوران هخامنشی، اصلی‌ترین راه ارتباطی تخت جمشید و خلیج فارس به شمار می‌رفته است. قدمگاه سده، از جمله قدمگاه‌های منسوب به امام رضا(ع) است. بنابر اعتقاد مردم شهر سده، این قدمگاه در مسیر حرکت آن حضرت بوده و آن حضرت مدتی در آن توقف کرده‌اند. البته دوری قدمگاه سده از جاده باستانی زرقان به اصطخر و وجود نداشتن آثار باستانی در آن، موجب عدم پذیرش این قدمگاه است.
اقلید: شهرستان اقلید در شمال استان فارس قرار دارد. بنا بر اعتقاد اهالی، امام(ع) از طریق این شهرستان به ابرکوه رفته‌اند. از این رو؛ آن حضرت دارای قدمگاهی در اقلید است. از تحقیق در جغرافیای قدیم، نقشه خوانی راه‌های جدید و قدیم اصطخر فارس به ابرکوه و همچنین عدم وجود آثار باستانی؛ چنین برمیآید که خط سیر حرکت امام(ع) در سفر تاریخی خود از مدینه تا مرو از استان فارس از مسیر زیر بوده است: زرقان، اصطخر، بیر قریه، کِهْمِنْد، ده بید، هَنَشْک، مهرآباد و ابرکوه. بنابراین شهرستان اقلید در مسیر حرکت امام(ع) نبوده و خارج از آن است.
مسجد کلوان: این قدمگاه در پشت مسجد کلوان شهرستان نائین قرار دارد. به اعتقاد مردم، این محل قدمگاه حضرت(ع) است. مطلبی که درباره قدمگاه مسجد قدیمان گفته خواهد شد در خصوص مسجد کلوان هم صادق است؛ بنابراین پذیرفتن این مکان به عنوان قدمگاه اشکال دارد.
مسجد قدیمان: دمگاه مسجد قدیمان در ضلع جنوب شرق مسجد جامع شهرستان نائین واقع است. اعتقاد بر این است که آن حضرت برای رفتن به مرو از شهرستان نائین عبور کرده و در مسجد قدیمان نماز خوانده و در حمام محله سنگ نائین استحمام کرده‌اند.
البته منابع محلی در منطقه کویری یزد از قدمگاه خرانق و چند یادبود در شهر نائین، نقل جداگانه آورده‌اند. این دو شهر تقریباً در دو مسیر مخالف نسبت به شهر یزد قرار دارند. یکی در شرق و دیگری در شمال غربی این شهر واقع شده است و پر واضح است که عبور از یک راه، راه دیگر را بی‌اعتبار می‌کند. در کل به نظر می‌رسد که نکات مبهم و گاه متناقضی درباره قدمگاه مسجد قدیمان به چشم می‌خورد و پذیرفتن آن را به عنوان قدمگاه مشکل می‌سازد.
حسن آباد جرقویه علیا: شهر حسن‌آباد، مرکز بخش جرقویه علیای شهرستان اصفهان است. بنابر اعتقاد گروهی، یکی از قدمگاه‌های امام(ع) در این مکان قرار دارد. البته نبودن بنای مناسب و قدیمی و همچنین دور بودن این محل از مسیر راه باستانی، موجب ضعف این مکان به عنوان قدمگاه امام(ع) شده است.
انانجود: در روستای انانجود شهرستان آشتیان، قدمگاهی منسوب به امام(ع) است که جزو مراکز زیارتی شمرده می‌شود.
مسجد بیرون، ابرکوه: قدمگاه امام(ع) در ابرکوه معروف است. ابرکوه یا ابرقوه امروزه جزو استان یزد شمرده می‌شود، اما در عصر امام(ع) جزو اصطخر فارس بوده است. در حومه شهرستان ابرکوه مسجدی است که به «مسجد بیرون» معروف است. از قدیم اعتقاد بر این بود که این مسجد قدمگاه امام(ع) است. قرار گرفتن قدمگاه امام(ع) در راه باستانی موسوم به راه شاهی در قرون اولیه اسلامی، وجود آثار باستانی در منطقه و قدمت بنای مسجد بیرون از جمله دلایلی است که صحت این قدمگاه را تأیید می‌کند.
ده شیر: ده شیر یا قریه شیر یکی از روستاهای باستانی بر سر راه ابرکوه به تفت است که به عنوان قدمگاه امام(ع) شمرده می‌شود. آثار تاریخی و قدیمی ده شیر شامل رباط و مسجد و بنای قدمگاه می‌باشد. به گزارش منابع موجود تاریخی، در قرن پنجم هجری قمری قدمگاهی در این مکان وجود داشته است که با توجه به قدمت 1000 ساله قدمگاه ده شیر، ظاهراً مشکلی در پذیرفتن آن به این عنوان وجود ندارد.
فراشا: روستای فُراشا در هشت کیلومتری شهرستان تفت واقع است. در سال 512 هـ.ق به امر کرشاسپ بن علی از امرای کاکویه دیلمی قدمگاهی به مناسبت اقامت امام(ع) در این مکان ساخته شده که همچنان دارای کتیبه و تزئینات تاریخی است. قدمت 1000 ساله بنای این قدمگاه و قرار گرفتن فراشا در راه باستانی موسوم به راه شاهی که از ابر کوه تا یزد امتداد داشت، از جمله دلایل اصیل بودن این قدمگاه است.
مسجد توران پشت: روستای توران پشت در سر راه تفت به یزد قرار دارد و جزو شهرستان تفت است. بنا به اعتقاد مردم، مسجد این روستا قدمگاه امام(ع) است. در این قدمگاه یک سنگ مرمر که روی آن صلوات بر ائمه معصومین علیهم السلام ذکر شده وجود دارد. این سنگ متعلق به اوایل دوره صفویه می‌باشد. قرار گرفتن روستای توران پشت در مسیر جاده ولایت و قدمت بنا از جمله دلایل صحت این قدمگاه شمرده می‌شود.
مسجد فُرط: در مسجد فرط شهرستان یزد قدمگاهی وجود دارد که حاکی از اقامت امام(ع) در آنجاست. سنگ سفید گران قیمت و بسیار معروف قدمگاه مسجد فرط سال‌های پیش از یزد به مشهد منتقل و امروزه به عنوان کتیبه‌ای تاریخی در موزه مرکزی آستان قدس مورد بازدید عموم قرار می‌گیرد. بر طبق کتیبه سنگ مسجد فرط که در سال 516 هـ. ق نوشته شده، محل مسجد به مقام امام(ع) معروف بوده است. قدمت بنای مسجد و تصریح کتیبه موجود به اقامت آن حضرت در آن محل از جمله دلایل صحت این قدمگاه است.
مشهدک: قدمگاه خرانق یا مشهدک، در60 کیلومتری شمال شرقی شهرستان یزد واقع شده است. قدمگاه مشهدک در کنار قبرستان روستای خرانق قرار دارد و تنها از آن بقعه گلی کوچک و ویرانه‌ای که یک طاق گنبدی شکل دارد بر جای مانده است. مردم محل مشهدک را محل عبادت و نماز امام(ع) می‌دانند. در این بقعه سنگی بر دیوار سمت قبله نصب شده که به خط نسخ عبارتی به تاریخ 595 هـ. ق بر آن حک شده است. قدمت بنا، تصریح به علت ساخت بنا در کتیبه بر جای مانده از قرن ششم و قرار گرفتن محل در مسیر راه تردد کاروان‌ها، مشهدک را بدون هرگونه شکی تبدیل به قدمگاه امام(ع) کرده است.
نیشابور: در شهرستان نیشابور قدمگاه‌های متعددی از امام رضا(ع) وجود دارد که از آن جمله می‌توان به روستای مویدیه، محله فز، محله تلاجرد (محدوده بقعه امامزاده محروق)، محله مربعه، رباط سعد و منطقه اسپریس (یا همان شهر قدمگاه) اشاره کرد؛ قدمگاه‌هایی که مکان برخی از آن‌ها در حال حاضر مشخص نیست. در این میان اما معروف‌ترین این قدمگاه‌ها، قدمگاه اسپریس یا اسپرس است که امروزه تبدیل به شهر شده و به نام شهر قدمگاه شناخته می‌شود. نقل است که بنیاد بقعه قدمگاه در زمان شاه عباس صفوی گذاشته شده و باغ‌آرایی آن محل آغاز شده است. البته در حال حاضر از مجموعه این قدمگاه، بقعه و کاروان‌سرا بر جا مانده و آب‌انبار و حمام آن متروک و نیمه مخروبه باقی مانده است.
تصریح روایی، بازگویی مورخان، وجود آثار باستانی و شهرت قدیمی محل به وجود گام جای امام(ع) هیچ گونه احتمال نقضی در این باره باقی نمی‌گذارد.
مشهد: در سطح شهرستان مشهد نیز دو قدمگاه برای امام رضا(ع) مشهور است. اولین این قدمگاه‌ها در «ده سرخ» از توابع احمدآباد شهرستان مشهد است که در منابع قدیم به «قریه‌الحمراء» نامیده شده است. بنابر روایات پس از این که امام از نیشابور خارج شد، در راه طوس به این ده که خاکش سرخ بود، رسید. گویند آن حضرت با دستان مبارک زمین را کندند و چشمه آبی جوشید و ایشان و همراهانشان از آن آب وضو ساخته و نماز خواندند. این چشمه در قرن ششم به نام «چشمه رضا» مشهور بوده و اکنون هم به همین نام در روستای ده سرخ قرار دارد. در کنار چشمه ده سرخ، قطعه زمینی مشهور به تختگاه امام واقع است که از نظر اهالی متبرک است و مراسم مذهبی در آنجا انجام می‌گیرد.
دومین قدمگاه امام رضا(ع) اما نوقان طوس است. بنابر روایات، حضرت(ع) در نوقان داخل خانه حمید بن قحطبه طایی شد و در قبه‌ای که قبر هارون در آنجا بود با دست خود بالای آن خطی کشید و فرمود: «این تربت من است و من در اینجا مدفون خواهم شد. بعد از این حق تعالی این مکان را محل ورود دوستان من خواهد گردانید. به خدا سوگند، هر که از دوستان مرا در این مکان زیارت کند و یا بر من سلام کند، حق تعالی مغفرت و رحمت خود را به شفاعت ما اهل بیت بر او واجب می‌گرداند.»
انتهای پیام