فرهنگ‌سازی به سبک قزاق!

سامان‌دهی اجتماعی و فرهنگی رضاشاه برخاسته از تفکرات دیکتاتوری آمیخته با نوعی سرخوردگی و داشتن موضع انفعالی در قبال غرب بود که باعث می‌شد رضاشاه برای جبران عقب‌ماندگی کشور به اشتباه به دنبال نزدیکی ظاهری به غرب باشد و بخواهد با توجه به امور ظاهری، بستر‌های فرهنگی مناسب برای وحدت ملی را به وجود آورد.

احمدرضا صدری

بازخوانی کارنامه فرهنگی حاکمیت رضاخان در زمره اولویت‌های تاریخ‌پژوهی معاصر به شمار می‌آید، چه اینکه این بخش از کارکرد وی محل چالش و برداشت‌های متنوع است. نویسنده مقالی که در پی می‌آید، سعی کرده از این دوره تصویری صحیح به دست دهد. امید آنکه مقبول آید.

در آغاز تذکار این نکته ضروری است که رضاخان در دوره‌ای از تاریخ ایران قدرت را در دست گرفت که کشور دستخوش هرج و مرج داخلی بود و عملاً حاکمیت ملی مفهوم خود را از دست داده بود. در چنین شرایطی وی با شعار «وحدت ملی» وارد عرصه شد و به همین جهت در ابتدای حکومتش توانست از حمایت بسیاری از روشنفکران برخوردار شود. اما بعداً مشخص شد نگرش رضاخان به مسئله وحدت ملی دچار افراط‌گرایی نامعقول و بسیار سطحی است. حکومت او ریشه اختلافات موجود در ایران را در تفاوت‌های ظاهری بین اقوام ایرانی می‌دید. «ابراهیم صفایی» در این مورد می‌نویسد: «این لباس‌های ناجور که بیشترینشان یادگار نامبارک چیرگی اقوام بیگانه بر سرزمین ما بود، قرن‌های متمادی باعث ایجاد اختلاف و دشمنی و برخورد‌های خونین میان تیره‌های ایرانی شده بود، چون تیره‌های مختلف ایرانی هیچ‌گونه وجه تشابهی میان خود با دیگر هموطنان خویش نمی‌دیدند به‌خصوص که گویش‌های مختلف و متفاوت نیز داشتند، رضاشاه پهلوی که می‌خواست تیره‌های مختلف ایرانی به صورت یک ملت متحد و یگانه درآید، از دیرباز متوجه شده بود که یکی از وسایل وحدت ملی اتحاد شکل مردم است. او بار‌ها گفته بود باید وحدت زبان و وحدت شکل در تمام کشور، به‌خصوص بین طوایف و ایلات برقرار شود تا به این وسیله ریشه اختلافات از بین برود و همه در لوای وحدت کلمه همکاری نمایند، از جدال اجتناب کنند و در راه ترقی و پیشرفت کشور قدم بردارند... هدف دیگر شاه این بود که با تغییر لباس، دست‌کم امتیاز ظاهری بین اروپایی و ایرانی را از میان بردارد».