اربعین از نگاه مورخ معاصر

 

 

یکی از مباحث مهمی که در تاریخ قیام سیدا‌لشهدا (ع) مورد بررسی و توجه قرار گرفته، حضور اهل‌بیت (ع) در کربلا در اولین اربعین شهادت امام حسین (ع) می‌باشد. در میان شیعه، مشهور است که اربعین روزی است که جابر بن عبدالله انصاری به زیارت مرقد امام حسین (ع) نایل شد.

حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی پیشوایی از مورخان معاصر در گفت‌وگو با مرکز خبر حوزه پیشینه اربعین جایگاه آن در بین شیعیان را تشریح نمود.

- اربعین امام حسین (ع) در فرهنگ شیعی جایگاه بسیار والا و ارزشمندی دارد، چون یک بار دیگر خاطرات و حوادث روز عاشورا در این روز زنده شده و به نوعی نقطه عطفی در تاریخ اسلام و تشیع گردیده است. واژه «اربعین» مبنای فرهنگی نیز دارد یعنی در فرهنگ اسلامی بر عدد 40 بسیار تاکید و سفارش شده و در مناسبت های مختلف بر آن تکیه شده، یکی از آنها زیارت اربعین امام حسین(ع) است، مثلاً «کمال عقل انسان در چهل سالگی»، «آثار چهل روز اخلاص در عمل»، «حفظ چهل حدیث»، «دعای چهل نفر مومن برای انسان»، «قرائت دعای عهد در چهل صبح»، «عدم پذیرش نماز شراب خوار تا چهل روز»، «گریه چهل روزه آسمان و زمین و فرشتگان برای امام حسین(ع)» و «استحباب زیارت اربعین» از جمله مواردی است که اهمیت عدد چهل را در فرهنگ اسلامی و معارف شیعی می‌رساند.

- دو مناسبت در این روز وجود دارد، یکی آمدن جابر بن عبدالله انصاری برای زیارت امام حسین (ع) از مدینه به کربلا در بیستم صفر سال 61 هجری و بنابر مشهور، رسیدن اهل‌بیت (ع) در این روز به کربلا و دیگری تعلیم حدیثی از امام صادق(ع) به صفوان بن مهران جمال، برای زیارت امام حسین (ع) در روز اربعین است و همان گونه که بیان شد، این روز سابقه طولانی در آموزه‌های اسلامی دارد و بسیار بر آن تاکید شده است.

- چون یک بار دیگر خاطرات عاشورا تکرار می‌شود و یکی از اتفاق‌های مهم این است که جابر بن عبدالله انصاری که از صحابه بزرگ پیامبر (ص) بوده است، از جایگاه و اعتبار خود هزینه کرد و برای زیارت امام حسین (ع) از مدینه آمد در حالی که در آن روزها هیچ کس جرات نمی‌کرد از امام حسین (ع) به نیکی یاد کند بنا به قول مشهور و برخی قرائن، اهل بیت امام حسین(ع) آن روز از شام برگشتند. اهل بیت (ع) که هنگام رفتن به شام اجازه عزاداری نداشتند، بعد از اقامت در شام و حرکت به سوی مدینه به کربلا آمدند و بر تربت پاک شهیدان کربلا عزاداری کردند و حادثه عاشورا دوباره تجدید شد و باعث ماندگاری اربعین در تاریخ شد.

- حدیث مرسلی از امام حسن عسکری (مصباح‌المتهجد ص 787) داریم که ایشان پنج ویژگی را علامت مومن می‌دانند (بحار جلد 98ص 331) و به نظر می‌رسد، مقصود از مومن در این حدیث، «شیعه» است، چون شواهد نشان می‌‌دهد که روایت به ویژگی‌های شیعیان اشاره دارد، به عنوان مثال داشتن انگشتر در دست راست از وجوه تمایز تاریخی و فرهنگی شیعه است، چون اهل سنت انگشتر را به دست چپ می‌کردند، همچنین جهر به «بسم‌الله» نیز نشانه شیعه و وجه تمایز  آنان از دیگران بوده و امام علی (ع) نیز تاکید بسیار داشتند که «بسم‌الله» را در نماز، به جهر بگویید، ولی اهل سنت «بسم‌الله» را بلند نمی خوانند و زیارت اربعین نیز فقط از ویژگی شیعیان است.

-  به نظر می رسد منظور از زیارت اربعین همان زیارت خاصه باشد که امام صادق (ع) به صفوان بن مهران جمال تعلیم دادند که در آن به بزرگداشت اربعین تصریح شده است.

- این موضوع اختلافی است، ولی اگر اهل بیت(ع) به کربلا آمده باشند، در اربعین اول بوده و اگر در اربعین اول نیامده باشند دیگر بحث اربعین سال بعد مطرح نمی‌شود، ولی شواهدی وجود دارد که در بیستم صفر سال 61 اهل‌بیت (ع) در کربلا حضور داشتند، البته این قول، مخالفان و موافقان زیادی دارد. از کتاب «بشارة المصطفی لشیعه المرتضی» نقل شده که ملاقات جابر با اهل بیت(ع) در اربعین اول صورت گرفته است در حالی که در نسخه موجود بشارة المصطفی فقط زیارت جابر نقل شده و باعث بروز برخی شبهات و اشکالات شده است. البته مدت حضور اهل بیت (ع) در کوفه و نیز فاصله بین کوفه و شام را باید در نظر گرفت، در آن روزگار کاروان‌ها از سه راه، بین عراق و شام رفت و آمد می‌کردند: 1- راه سلطانی که مسیری آباد بوده، 2-  راه مستقیم کوفه به شام که از بادیة‌الشام می‌گذشت 3- مسیر معمول و مرسوم بین کوفه و شام، همان مسیری که امیرالمومنین در جنگ صفین از آن مسیر به سمت شام حرکت کرد، باید دید اهل‌بیت (ع) را از کدام یک بردند زیرا بعضی از آنها نزدیک بوده است برخی شهر ها نیز نام برده شده که ذهن به صورت حدسی و گمان به راه بادیه تداعی می‌‌شود، از طرف دیگر کمترین مدتی که برای توقف اهل بیت (ع) در شام نقل شده 10روز است، مخالفین اربعین اول می‌گویند؛ با این توقف‌ها و مسیرهای طولانی چگونه جمع این‌ها در چهل روز ممکن می‌باشد؟، البته شهید سید محمد علی قاضی تلاش نموده، در این زمینه رفع استبعاد کند و برخی مشکلات را حل نماید. به هر حال بنابر مشهور، اهل‌بیت (ع) بیستم صفر به کربلا رسیده‌اند. یکی از این امر، سخن ابوریحان بیرونی در کتاب «الآثارالباقیه» است که کتابی نجومی و تقویمی است و ایشان که فردی دقیق بوده، در این خصوص می‌گوید «در روز بیستم صفر اهل بیت امام حسین (ع) به کربلا بازگشته و سر ایشان را به پیکرشان ملحق کردند.

قرینه دیگر ملحق شدن سر مطهر سیدالشهدا در کربلا به بدن مطهر او است، البته درباره محل دفن سر آن حضرت تا ده احتمال است که برخی اصلا درست نیست، به عنوان مثال در مصر قطعا نیست، برخی گفته‌اند در قبرستان دمشق و بعضی‌ها می‌گویند در مدینه و در برخی روایات، حرم امیرالمومنین (ع) نزدیک بالای سر امام علی (ع) را ذکر کرده‌‌اند، احتمالی که از قدیم علمای امامیه تقویت کرده‌اند این است که اهل بیت امام حسین (ع) در بازگشت، سر مطهر را به بدن مطهر ملحق نمودند و این کار توسط امام سجاد(ع) صورت گرفت، در حالی که غیر از اربعین هیچ زمان دیگر، ورود امام سجاد (ع) و اهل بیت (ع)  به کربلا ذکر نشده است از مجموع آنچه نقل شد، معلوم می‌‌شود اگر چه از نظر اخبار تاریخی و حدیثی، اثبات حضور اهل‌بیت (ع) در اربعین اول بر سر مزار سیدالشهدا (ع) چندان آسان نیست، اما با توجه به قرائن و شواهد، حضور اهل‌بیت (ع) در کربلا در 20 صفر سال 61 در کربلا پذیرفتنی است.

- عطیه بن سعد بن جنادة بن عوفی جُدَلی (از بنی‌جُدیله) قیسی یکی از تابعان و محدثان و مفسران شیعه بوده است که توفیق همراهی جابر بن عبدالله را داشته و دومین زائر امام حسین به شمار می‌رود، وی اهل کوفه و مادرش کنیز رومی بوده و پدرش این نوزاد را به منزل امام علی (ع) آورد و حضرت اسم ایشان را عطیة‌الله نهاد، لذا وی در زمان خلافت حضرت بدنیا آمده است. عطیه تفکر انقلابی داشته و مظالم بنی‌امیه را طاقت نیاورد، چون مدت ها بعد ازشهادت امام حسین که عبدالرحمان محمد بن اشعث بر ضد حجاج قیام کرد،عطیه به او پیوست، ولی انقلاب او شکست خورد و عطیه به فارس فرار کرد و حجاج به حاکم فارس دستور داد، عطیه را پیدا کند تا امام علی (ع) را سّب کند و در غیر این صورت 400 ضربه به او بزند و ریش‌های او را بتراشد. اما عطیه بعد از دستگیری، امیرالمومنین (ع) را سّب نکرد و شلاق خورد و این شکنجه را در راه ولایت تحمل کرد، لذا همفکر و هم اندیشه با جابر بود و او را همراهی کرده و آن دو به قصد زیارت قبر امام حسین (ع) حرکت کردند و جابر نیز که نا‌بینا بود، همراهی برای خود می‌‌خواست.

- در آن زمان تعدادی از صحابه زنده بودند و فوق العاده در افکار عمومی مردم قداست داشتند و بعد از حادثه عاشورا چنان اختناقی واقع شد که کسی امام حسین (ع)  را نمی‌توانست به نیکی نام ببرد و صحابه نیز عکس‌العملی نشان ندادند و اهمیت امر در این است که در این فضا، جابر بن عبدالله انصاری جزء اصحاب بزرگ پیامبر (ص) بوده و در غزوات حضرت رسول (ص) شرکت داشته، برای دهن کجی به یزید و ابراز پیوند محبت و وفاداری با اهل بیت (ع)  از آبرو  و وجاهت خود مایه گذاشت و نترسید و از مدینه بلند شد و به کربلا آمد شواهد و قرائن نشان می‌دهد، جابر با اهل بیت (ع) رابطه تنگاتنگی داشت و این زیارت بُعد سیاسی نیز داشته و نشانگر اعتراض جابر به یزید بود و در مواقع حساس بدون محافظه کاری وارد میدان می‌شد. مستند زیارت جابر در کتاب «بشارة المصطفی لشیعه المرتضی» تالیف ابی‌جعفر محمد بن ابی القاسم محمد بن علی طبری شاگرد پسر شیخ طوسی و  از علمای قرن 6 شیعه است که این زیارت نامه را نقل کرده است .   

- این کتاب به «مقتل جامع سیدالشهداء (ع)» است که جلد اول آن نهایی شده و به برخی بزرگان و محققان عرضه شده تا قبل از چاپ پیشنهادات خود را بدهند. و بحث اربعین جزء مباحث جلد دوم این کتاب است و در جریان حوادث بازگشت اهل بیت (ع) از شام مطرح شده و تمام ابعاد و جوانب اربعین موشکافانه و جامع‌الاطراف، نقل شده است.

- اربعین در تاریخ شیعه، دومین نقطه عطف بعد از عاشورا بوده که بار دیگر این خاطره تجدید شد و اهل بیت (ع) بر سر خاک شهدا آمدند و با آزادی و همراه با دو شخصیت بزرگ (یک صحابی و یک تابعی) عزاداری کردند.

گفت‌وگو: علی‌ فقیه‌