مقام واقعی حضرت عباس علیه السلام

صدای شیعه: درباره شجاعت و شهامت و ایثار قمر بنی هاشم سخنانی بس فراوان و بجا وجود دارد که هر شیعه علاقه مند به ائمه اطهار و خاندان آن بزرگواران، به آن واقف است. اما این نوشتار از منظری دیگر به شخصیت آن عالیمقام پرداخته است، که توجه خوانندگان را به آن معطوف می دارم.

مقام علمی عباس(ع)

حضرت عباس(ع) در خانه اي زاده شد که جايگاه دانش و حکمت بود. آن جناب از محضر اميرمومنان، امام حسن و امام حسين(ع) کسب فيض کرده است. لذا از علی بن ابیطالب(ع) در مورد حضرت عباس (ع) نقل شده است که فرموده اند: "ان ولدى العباس زق العلم زقا، يعني همان طور که پرنده به جوجه خود مستقيماً غذا مي دهد، اهل بيت(ع) نيز مستقيماً به آن حضرت علوم و اسرار را آموختند."

و همچنین روایتی بدین مضمون از امامان معصوم (ع) نقل شده است که فرموده اند: "همانا عباس بن علی علم را چون غذا از پدرش وارد جان خویش نموده است."

علامه شيخ عبدالله ممقاني در کتاب نفيس تنقيح المقال، در مورد مقام علمي و معنوي ايشان گفته است: "آن جناب از فرزندان فقيه و دانشمندان ائمه (ع) و شخصيتي عادل، مورد اعتماد، با تقوا و پاک بود."

 

مقام عرفانی قمر بنی هاشم(ع)

اگر به زندگي و حالات حضرت ابوالفضل‌(ع) از اين منظر نگريسته شود، مشخص می شود که آن حضرت نماد راستين عرفان است. و مقامات سلوک را به بهترين شيوه طي نموده است. مخصوصا وقتی در حالات آن حضرت در روز عاشورا دقت می شود، برخي از مقامات عرفاني آن حضرت نمود پیدا می کند که به برخي از آن مقامات اشاره ای داریم:

مقام اخلاص

يکي از منازل مهم عرفاني منزل اخلاص است. اخلاص داراي سه درجه است: 1 -  انجام خالصانه عمل بدون چشمداشت پاداش. 2 - کافي ندانستن سعي و عمل خود. 3 - آنکه خود و کار و عمل خود را در مسير اراده حق هيچ نداند و همه چيز را از خداوند بداند. حضرت ابوالفضل‌(ع) جان خويش را در راه خدا در طبق اخلاص مي‌نهد و از هيچ رنج و زحمتي هراس به دل راه نمي‌دهد. اين شهامت و ايثار وي حکايت از ميزان اخلاص او دارد در آن رجز زيباي حضرت اين نکته به روشني نهفته است: "والله ان قطعتموا يميني / اني احامي ابدا عن ديني." که هدف او در اين بيت نهفته است چرا که او حاضر نيست از هدف خويش دست بردارد و اين نهايت اخلاص است.

مقام صبر

يکي دیگر از منازل مهم در عرفان عملي منزل صبر است. صبر در عرفان عملي عبارت است از آنکه سالک نفس خويش را با وجود جزع و گله‌مندي از شکايت به غير باز دارد. يکي از درجات بلند عرفاني حضرت ابوالفضل‌(ع) درجه او در صبر است. او در صحنه کربلا برادران خود عبدالله و جعفر و عثمان را پيش از خود به ميدان مي‌فرستد و شهادت آنان را نظاره گر است اما هيچ اظهار شکوه نمي‌کند و با ايماني راسخ تا پاي جان از مولايش دفاع مي‌کند. به همین خاطر است که در زیارت نامه آن عالیمقام آمده است که:"السلام عليک ايها العبد الصالح المطيع لله و لرسوله، اشهد انک جاهدت و نصحت و صبرت حتي اتيک اليقين."

مقام شکر

شکر سه درجه دارد: نخست شکر بر اشياي محبوب و دلخواه، درجه دوم شکر بر امور ناگوار و درجه سوم آنکه بنده فقط منعم را شهود نمايد. بي‌گمان اگر عباس بن علی را چنين شهودي دست نداده بود، چگونه مي‌توانست که مرگ در کام او از عسل هم شيرين‌تر باشد. ابوالفضل آن جرعه نوش شهادت بي‌گمان در آن لحظه‌هايي که آب دستانش را بريده بودند، جز شهد اين شهود در جان نداشت.

مقام صدق

صدق نیز مراتبی دارد: صدق در نیت، صدق در زندگی و صدق دیگر این است که بنده در شناخت و معرفت قصد صادق باشد.حضرت ابوالفضل العباس(ع) در قصد خويش صادق بود و حيات خود را جز براي خدا نمي‌خواست. از اين رو در زيارتنامه آن حضرت صفت صدق نيز به وي نسبت داده شده است.

مقام فتوت

فتوت به این معناست که دشمني با مردمان را ترک گويي، و به کسي که به تو آزار رسانده محبت نمايي و  مرتبه والای فتوت این است که در سلوک الي‌الله به دليل عقل تمسک نجويي. که همه یاوران حضرت اباعبدالله(ع) مخصوصا حضرت اباالفضل اگر مي‌خواستند به دلايل عقل توجه نمايند، طريقي ديگر پيش‌رو بود اما آنان عاشق محبوب بودند و جز معشوق هيچ نمي‌ديدند.

 

عباس و ائمه اطهار(ع)

* امیرالمؤمنین علی(ع) در خطابی به همسر گرانقدرش ام‏البنین می فرماید: "نور دیده‏ات نزد خداوند منزلتى سترگ دارد و پروردگار در عوض آن دو دست بریده، دو بال به او ارزانى مى‏دارد که با فرشتگان خدا در بهشت به پرواز درآید؛ آن سان که پیشتر این لطف به جعفربن ابى‏طالب شده است." سپس خطاب به فرزند گرامی خود عباس فرمود: جلوتر بیا. عباس پیش روى پدر ایستاد و امام با دست خود، شمشیری را بر قامت بلند او حمایل نمود. سپس نگاهى طولانى به قامت او نمود و اشک در چشمانش حلقه زد و فرمود: "گویا مى‏بینم که دشمن پسرم را احاطه کرده و او با این شمشیر به راست و چپ دشمن حمله مى‏کند تا این که دو دستش قطع مى‏گردد."

 

* در زمان امام حسن مجتبی(ع) و پس از صلح و بازگشت امام  به مدینه، عباس در کنار امام به دستگیرى از نیازمندان پرداخت و هدایاى کریمانه برادر خود را بین مردم تقسیم مى‏کرد. او در این دوران بود که لقب «باب الحوائج» یافت و وسیله دستگیرى و حمایت از محرومین جامعه گردید. او در تمام این دوران، در حمایت و اظهار ارادت به امام خویش کوتاهى نکرد.

 

* امام حسین بن علی(ع) هنگام خروج از مدینه به طرف کربلا ندا داد: " کجاست‏ برادرم ... کجاست ماه بنى‏هاشم؟ پس عباس جواب داد: بله بله اى آقاى من! آنگاه امام حسین فرمود: اى برادر، اسبم را حاضر کن، پس عباس اسب حضرت را حاضر نمود."

در عصر تاسوعا شمر با چهار هزار نفر وارد کربلا شد. یکى از نقشه‏هاى او براى کاستن از یاران امام حسین امان دادن به عباس و برادران او بود. وقتى جناب عباس شنید که شمر امان نامه آورده اصلا به او اعتنا نکرد و جواب او را نداد، تا این که امامش به او فرمان داد که جواب شمر را بگوید، عباس فرمود: "چه مى‏گویى؟" عرض کرد: "شما و برادرانت در امانید." عباس غیرتمند سراسر وجودش آتش گرفت و فریاد او بلند شد: " دست‌هایت ‏بریده باد و لعنت بر آنچه که از امان نامه آورده‏اى. اى دشمن خدا! آیا دستور مى‏دهى که ما برادرمان و آقایمان حسین پسر فاطمه را رها کنیم و داخل اطاعت لعنت‏شدگان و فرزندان لعنت‏شدگان شویم؟  آیا به ما امان مى‏دهى در حالى که فرزند رسول خدا در امان نیست."

 

* امام سجاد(ع) می فرماید: " خداوند حضرت عباس(ع) را رحمت کند که به حق ايثار کرد و امتحان شد و جان خود را فداي برادرش کرد تا آنکه دو دستش قطع شد. لذا خداوند عزوجل در عوض،‌ دو بال به او عطا کرد تا همراه ملائکه در بهشت پرواز کند، همان طور که به جعفر بن ابي طالب (ع) هم دو بال عطا فرمود و به تحقيق، حضرت عباس (ع) نزد پروردگار مقام و منزلتي دارد که روز قيامت همه شهدا به آن مقام و منزلت غبطه مي خورند."

 

* امام صادق(ع) همواره از عمویش عباس تجلیل به عمل مى‏آورد و با درود و ستایش از او یاد مى‏کند و مواضع قهرمانانه‏اش در روز عاشورا را بزرگ مى‏داشت. از جمله سخنانى که امام درباره قمر بنى‏هاشم(ع) فرموده است این است که: "عمویم عباس بن على بصیرتى نافذ و ایمانى محکم داشت. همراه برادرش حسین جهاد کرد، به خوبى از بوته آزمایش بیرون آمد و شهید از دنیا رفت..." امام صادق(ع) از برترین صفات مجسم در عمویش یعنی تیزبینی، ایمان محکم و جهاد، پرده بر می دارد.

در جای دیگر نیز امام صادق فرموده است: " شهادت مى‏دهم که تو براى خدا و رسولش و برادرت خیرخواهى نمودى، پس تو چه نیکو برادر فداکار بودى."

 

* بقیة الله الاعظم، امام زمان(عج) در بخشى از سخنان پرمعنای خود در زیارت ناحیه مقدسه درباره عمویش عباس (ع) چنین مى‏گوید: "سلام بر ابوالفضل، عباس بن امیرالمؤمنین، همدرد بزرگ برادر که جانش را فداى او ساخت و از دیروز بهره فردایش را برگزید، آنکه فدایى برادر بود و از او حفاظت کرد و براى رساندن آب به او کوشید و دستانش قطع گشت..."

 

منابع

وقایع الایام

نفس المهموم

مفاتیح الجنان

مولد العباس بن على

زندگانى حضرت ابوالفضل العباس

بخش "مقام عرفانی قمر بنی هاشم" برگرفته از تحقیقی ازدکتر محمد اخگري


سید محمد ناظم زاده قمی