قیام شیخ محمد خیابانی، نشانگر اسلام خواهی و آزادگی ایرانیان
صدای شیعه: از این رو در این ایام شاهد قیام‌ها و نهضت هایی بود که در دوره وابستگی شدید کشور به قدرت‌های خارجی و تهدید استقلال آن، به طور خودجوش در مناطق مستعد کشور به وجود آمدند و در واقع نوعی اعتراض به قدرت‌های خارجی و دولت مرکزی، که توانایی حفظ منافع مردم و استقلال کشور را نداشت، محسوب می‌شد. روز 17 فروردين 1299 قيام مسلحانه شيخ محمد خياباني عليه دولت وثوق الدوله در تبريز آغاز شد. شيخ محمد خياباني از جمله مبارزاني بود که در سال هاي پاياني حکومت قاجار در نقاط مختلف کشور به مقابله با استعمار و استبداد پرداخت و بی شک هدف آن نجات ایران از یوغ ظلم و ستم و ایجاد اصلاحات قانونی و عدالت محور و منطبق با موازین اسلامی بود. از این رو در گفت و گویی با دکتر محمد سلماسی زاده، استادِ تاریخِ دانشگاه تبریز و خالق آثاری گرانسنگ در حوزه تاریخِ ایران، به واکاوی این قیام پرداختیم که از نظرتان می‌گذرد.
آقای دکتر ، شیخ محمد خیابانی دارای چه افکار و اهدافی بود؟
شیخ محمد خیابانی بی شک متاثر از جوِ حاکم بر ایران در زمانه خود به دنبال ایجادِ یک حکومت قانونی و عادلانه بود؛ چراکه در دوران حیات خیابانی، جریان ترقی خواهی در ایران متاثر از فرآیندهای جهانی و تحولات فکری که سرآغاز و منشاء آن اروپا و بویژه انقلاب فرانسه با شعار «آزادی، برابری و برادری» در حال رشد و گسترش بود و آن چیزی که در زمره آمال و اهدافِ خیابانی و افرادی مترقی خواه همچون این مبارز غیور بود، در وهله اول ایجادِ یک حکومت قانونی بود که به عدالت منتهی شود و از این منظر باید به این نکته توجه داشت که تلاش‌های خیابانی را نمی‌توان تجزیه طلبانه دانست، چرا که وی در پی برپایی یک نظام قانونی ِ عادلانه بود که به آزادی و رفاه عمومی منجر شود؛ البته در حدِ دریافت‌های ذهنی و امکاناتِ زمانه.
همراهی و همدلی مردم با قیام وی به چه میزان بود؟
باید دقت داشت که به این موضوع به صورت آماری و داده‌های ارقامی به صورت واضح اشاره نشده است، اما آنچه از اسناد و گزارش‌های منابع دست اول و معتبر به دست می‌آید در بردارنده این موضوع می‌باشد که حرکت خیابانی با اقبال عمومی روبرو بود و با توجه به این که در آن دوران حکومت مرکزی در تهران در دستِ عده‌ای از رجالِ قدیمی قرار داشت، عمدتا عرصه برای ترقی خواهان محدود بود، چنانکه نه تنها در مورد خیابانی، بلکه در جنبش جنگل و جنبش‌های سایر نقاطِ ایران از جمله خراسان نیز شاهد این امر می‌باشیم. از این رو این تحرکات از سوی حکومت وقت به آشوب گری، جدایی طلبی و ایجاد ناآرامی در سطح کشور متهم بودند. اما استقبال مردم نشانگرِ محبوبیت این حرکت بود و با وجودِ اینکه تمامی اقشار در این قیام حضور داشتند، اما آنچه به حقیقت نزدیک‌تر است، حضور گسترده اقشار متوسط و فرودست جامعه در همراهی و همدلی با خیابانی می‌باشد.
واکنش حکومت وقت به تحرکات خیابانی چگونه بود؟
مقارن با قیام خیابانی در ایران حکومت مرکزی بسیار ضعیف بود و بیشتر تحت تاثیر وقایعی بود که پس از جنگ جهانی اول اتفاق افتاده بود و بویژه انقلاب مشروطه و وابستگی به انگلیس در این میان نقشی اساسی داشت. از این رو حکومت چندان دارای اقتدار و قدرت چشمگیری نبود و در پی آن عقیده اکثر سیاسیون بر تمرکزگرایی معطوف بود و هرگونه حرکتی که به نوعی رویکرد منطقه‌ای و فدرالی داشت را تجزیه طلبانه به حساب می‌آوردند و این در حالی بود که خیابانی و افرادی همچون این مبارز، تنها در فکر اصلاح جامعه خود بودند، منتهی ابتدا از مناطق خود به این حرکت دست زدند و سپس در پی تسری آن به تمام سطح کشور بودند. در این بین هرچند گروهی از نویسندگان و محققین بر این باور هستند که خیابانی در پی تجزیه طلبی بوده است، اما با بررسی آثار و نظرات آنان می‌توان دریافت که تنها چون اهداف و باورهای خیابانی با ایده‌ها و رویکردهای آنان سازگار نبوده است، کارهای خیابانی را تایید نکرده‌اند و این هیچ گاه به معنای تجزیه طلبی خیابانی نبوده است، چنانکه از این نویسندگان می‌توان به کسروی اشاره کرد.
علل شکست قیام خیابانی چه بود و آیا این مبارز غیور توانست به تمامی اهداف و باورهای خود جامه عمل بپوشاند؟
مهمترین عامل در شکست خیابانی بی شک مداخله نظامیِ عناصر و طرفداران استبداد و بقایای روسیه تزاری بود. اما از آنجاییکه هیچ پدیده تاریخی تک علتی نمی‌باشد، عوامل دیگری نیز در به نتیجه نرسیدن این قیام دخیل بودند که از جمله آن‌ها عدم موفقیت و کامیابی خیابانی در برآورده نمودن نیازهای اساسی، بنیادی و اهداف خویش از جمله رونق اقتصادی و بویژه امنیت بود. البته باید دقت داشت که تمامی این امور نمی‌توانست تحت کنترل خیابانی باشد؛ چرا که ایران در پی مبدل شدن به میدان کارزایی برای نیروهای خارجی، بویژه انگلیس و روسیه در طول جنگ جهانی اول خسارات فراوانی را متحمل شده بود و بی شک تمامی این خسارت‌ها در طی چند ماه قیام خیابانی جبران و برطرف نمی‌گردید. از این رو می‌توان اینگونه بیان داشت که در عصرِ پر آشوب و تنش زای شیخ محمد خیابانی، این مبارز نیز یکی از افرادی بود که در پی اصلاح کشور، نتوانست به اهداف خود جامه عمل بپوشاند؛ چرا که این امور نیازمندِ فعالیت‌های طولانی و فرهنگی سازی‌های مستمر بود که متاسفانه به دلیل عمر چند ماهِ قیام، نتیجه مورد نظرِ قیام خیابانی رقم نخورد و سرانجام نیز سرکوب گردید، اما این قیام نقطه ی عطفی در تاریخ معاصر ایران و حرکات انقلابی مردم این سرزمین محسوب می‌گردد که نشانگرِ روحیه آزادگی و عدالت خواهی آنان می‌باشد./ قدس آنلاین
انتهای پیام