رویکرد اهل بیت در عزای جد بزرگوارشان چه بود; قصیده دعبل ترسیم گر معارف حسینی
صدای شیعه به نقل از شبستان: عزاداری برای امام حسین(ع) در کلام حضرات معصومین و سیره آنان به جد وجود داشته است و همواره نیز سفارش شده است تا در ایام محرم علاوه بر عزاداری حتی دیگران را به گریه واداریم که بر مصایب خاندان پیامبر(ص) بگریند. اما برخی این سوال را مطرح می کنند که چرا ذکر مصیبت امام حسین(ع) در 10 روز نخست ماه محرم از سوی شیعیان اوج بیشتری دارد.
از طرف دیگر برخی علاوه بر این پرسش موضوع سبک و سیاق عزاداری ها را زیر سوال می برند. بر آن شدیم برای بررسی این دو موضوع با حجت الاسلام رستم نژاد، پژهشگر سیره اهل بیت و عضو هیات علمی جامعه المصطفی(ص) العالمیه گفت وگو داشته باشیم که در ادامه می خوانید:
چرا شیعیان دهه اول محرم عزاداری پررنگ تری دارند؟ شهادت سید و سالار شهیدان در دهمین روز از ماه محرم الحرام اتفاق افتاده است ولی اوج برگزاری مراسم، دسته جات عزاداری و مجالس را عمدتا در 10 روز اول شاهدیم، علت این مساله چیست؟ آیا این رویکرد در سیره اهل بیت جاری و ساری بوده است؟
ببینید، روایاتی که از ائمه به دست ما رسیده است نشان از آن دارد که با آغاز ماه محرم، حالت حزن و سوگواری در اهل بیت آغاز می شد، مثلا در مورد امام رضا (ع) و برخی دیگر از ائمه روایت داریم همین که هلال ماه محرم ظاهر می شد لبخند از لبان حضرات معصومین رخت می بست. تعظیم شعائر در آن زمان به گونه ای بود که از ابتدای ماه محرم الحرام عزاداری ها آغاز می شد و اساسا این رویکرد شیعیان نیز برگرفته از همان سیره ائمه اطهار است.
بنابراین سیره عزاداری در 10 روز اول محرم اصلا جای سوال ندارد. چرا که رویکرد ائمه نیز همین بوده است. ضمن اینکه مهم آن است که تعظیم شعائر صورت پذیرد و ماه محرم تماما یادآور حماسه حسینی است. اتفاقی که در حادثه کربلا به وقوع پیوست این بود که اول اصحاب سیدالشهدا (ع) به شهادت رسیدند، سپس اهل بیت و بعد از آن خود امام حسین(ع) به شهادت رسیدند. بنابراین 10 روز اول محرم و عزاداری این مدت دقیقا تناسب با سیر اتفاقاتی است که در آن جریان جانگداز به وقوع پیوست و اگرچه واقعه عاشورا و شهادت اصحاب در روز دهم بود اما عزاداری طی این 10 روز به تناسب به یکی از اهل بیت و یاران اختصاص یافته است تا روز دهم.
در این مجال مناسب می دانم که اشاره ای به سیر اتفاقات واقعه کربلا داشته باشم تا فلسفه عزاداری این 10 روز بیش از پیش تببین شود. حضرت مسلم اولین شهید این واقعه است که در روز عرفه و دقیقا یک ماه جلوتر از جریان کربلا به شهادت رسید. اما روز اول محرم را معمولا برای عزاداری حضرت مسلم اختصاص می دهند، به همین تناسب روزهای بعد به ترتیب جریان و وقایعی که اتفاق افتاده به یکی از شهیدان کربلا اختصاص دارد. یک روز به حر ریاحی، یک روز به حضرت ابوالفضل العباس و... تا روز عاشورا که شهادت حضرت اتفاق می افتد. شاید از هزار سال قبل تا کنون شیعه با تعلیم علما همین سیر تاریخی را رعایت کرده و علما نیز از اهل بیت عصمت و طهارت این رویکرد را در عزاداری ها گرفته بودند.
از سوی دیگر این 10 روز تا روز عاشورا به نوعی بیانگر پیش مرگی دیگر شهیدان کربلا برای سیدالشهدا(ع) است . بنابراین عزاداری شیعیان طی این مدت در واقع حکیمانه است هرچند که برخی از این حوادث پراکنده بودند مثل جریان شهادت حضرت مسلم یا واقعه حر، که پیش تر اشاره داشتم.
بعد از ظهر عاشورا دیگر صحبت از اصحاب حضرت و شهدا نیست. کسی باقی نمانده است و همه یاران حاضر در واقعه کربلا به شهادت رسیده اند. اما نهضت ادامه دارد. بعد از آن دیگر سخن از افشاگری ها و سخنان حضرت زینب(س) است. صحبت از شام است و اسیران کربلا، بنابراین اگر قرار بود که از روز دهم تازه عزاداری ها را آغاز کنند اولا عزاداری برای شهدای کربلا و ثانیا مصیبت های خاندان پیامبر(ص) به لحاظ توالی زمانی کجا قرار می گرفت؟ در نتیجه این رویکرد حکمیانه است.
یکی از مسایلی که در جریان و سیر عزاداری های ماه محرم شاهد هستیم سیاه پوش کردن شهر است. روی پرچم هایی که به مناسبت فرارسیدن ماه محرم در سطح شهر نصب می شود عبارت «کل یوم عاشورا، کل ارض کربلا» دیده می شود. این عبارت بیانگر چیست؟
اولین نکته آن است که عبارت فوق حدیث نیست بلکه یک جمله است. اما نکته بعد در مورد مفاهیم نهفته در این عبارت است. اگر بگوییم که معنای این عبارت آن است که هر روز بلکه هر لحظه جنگ بین حق و باطل وجود دارد سخنی گزاف بر زبان نرانده ایم. حق و باطل با هم درگیر هستند و در هر لحظه انسان ممکن است بین دو راهی حق و باطل قرار گرفته باشد.
در طول تاریخ همواره ظالمان و ستمگرانی بودند و هستند؛ از سوی دیگر انسان های حق طلب و عدالت جو نیز همواره در صحنه حضور داشته اند. در نتیجه دعوا و تعارض همیشه وجود دارد اما در مورد جریان عاشورا تقابل مستقیم میان حق و باطل بود و جریانی که هرگز خاموش نخواهد شد در نتیجه این عبارت اشاره به این مساله دارد که واقعه عاشورا و حق طلبی و مبارزه با ظلم رویکردی ماندگار است.
کمی فضای بحث را تغییر دهیم، چندین سال است که موضوع اشعاری که در برخی مداحی ها خوانده می شود محل بحث واقع شده است. از نظر شما تکیه بر مقتل خوانی می تواند جایگزین این وضعیت شود؟
من قبول دارم که آهنگ خوانش نوحه از سوی برخی مداحان شبیه آهنگ و موسیقی شده است. اما به جز این مساله آسیب های دیگر هم وجود دارد از جمله آسیب به بدن که خود این مساله یعنی مجروح ساختن بدن در دین ما نهی شده است. هرچند در سیره اهل بیت و آنچه که در روایات به ما رسیده است شعرخوانی وجود داشته است، یعنی در مجالس عزاداری اشعاری را به مناسبت این ماه می خواندند.
البته مقتل خوانی یکی از انواع تعظیم شعائر و عزاداری هاست و مقام معظم رهبری نیز در این رابطه توصیه هایی داشته اند. اما اینکه آیا این مقاتل در زمان اهل بیت نوشته شده یا خیر، جای بحث دارد. قدیمی ترین مقتلی که اکنون در دست داریم مقتل ابومخنف است که صد و چند سال بعد از واقعه کربلا نوشته شده است و در تاریخ طبری نیز از آن نقل شده است.
روایت داریم امام صادق(ع) به ابو هارون مکفوف فرمود اشعاری را که در مورد امام حسین(ع) سروده بود را بخواند. همچنین در مورد دعبل نیز این مساله وجود دارد که نزد امام رضا(ع) آمد و قصیده مدارس آیات را برای حضرت خواند که ابیات بسیاری از این قصیده اختصاص به ذکر مصیبت اهل بیت دارد.
بنابراین شعرخوانی و مرثیه خوانی برای ذکر مصیبت، در سیره اهل بیت (ع) رواج داشته است. البته امروز مقتل خوانی می تواند در مقابل بسیاری از رویکردها و بعضا اشعاری که در برخی مداحی ها خوانده می شود، پسندیده باشد. چرا که گاهی فرد یک چیزی را در ذهن اش تخیل می کند و صحنه سازی کرده و گویی کربلا را با ذهن خودش درست می کند این روش صحیح نیست. بنابراین اگر مقتل خوانده شود خوب است.
از سوی دیگر محتوای اشعار افرادی چون دعبل که نزد ائمه اشعارشان را می خواندند نشان می دهد که محتوا دقیقا هماهنگ با آیات قرآن یا روایاتی است که وارد شده در نتیجه اشعار آنها به معنای خیال پردازی یا تشبیهات نامانوس نیست. از نظر من قصیده «مدارس آیات» دعبل از بهترین و ماندگار ترین اشعار است. این شعر خود تاریخ است. این قصیده به نوعی مثل حدیث محسوب می شود به این معنا که برگرفته از کلام حضرات معصومین(علیهم السلام) است. اشعار دعبل در این قصیده، سنگین و دقیق و منطبق بر واقعیت است. او در این اشعار خیال پردازی نمی کند بلکه وقایع را گزارش می دهد و در پایان خطاب به بقیه اهل بیت دارد(1) .
بنابراین منظور ما از شعرخوانی در این ایام، اشعاری از این دست است که حماسه آفرینی و مظلومیت اهل بیت(علیهم السلام) را در واقعه عاشورا بیان کرده و با رعایت حرمت اهل بیت باشد.
پی نوشت/
1.علاقه مندان به مطالعه قصیده مدارس آیات می توانند به آدرس ذیل مراجعه کنند:
http://iec-md.org/ahlulbayt/imam_ridha_ghasideh_daabal_khozaaei.html
انتهای پیام