سیاست های اقتصادی رژیم پهلوی و جرقه انقلاب

صدای شیعه: از نخستین سال های پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون مهمترین سوال طرح شده در بین نظریه پردازان داخلی و خارجی این است که کدام یک از عوامل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی نقش پررنگی در شکل گیری جنبش مردمی به رهبری امام خمینی «ره» داشته است. 
پیروزی انقلاب اسلامی در واپسین دهه های قرن بیستم موجب شد تا دلایل خیزش مردم علیه رژیم پهلوی از سوی نظریه پردازان بزرگ انقلاب مانند «فرد هالیدی»، «ویکهام کرولر»، «جان فوران»، «تدا اسکاچپول» و «جان والتون» مورد بررسی قرار گیرد. 
مطالعه آثار و نوشته های این نظریه پردازان نشان از آن دارد که یکی از مهمترین دلایل روی آوردن مردم ایران به انقلاب، مشکلات اقتصادی ناشی از سیاست های رژیم گذشته بود. 
برای بررسی میزان تاثیر عوامل اقتصادی بر پیروزی انقلاب اسلامی، گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا، گفت وگویی با «ابراهیم رزاقی» کارشناس ارشد اقتصادی انجام داده است. 
رزاقی از جمله اقتصاددان هایی است که پیروزی انقلاب اسلامی را ناشی از مشکلات کوتاه مدت نمی داند بلکه برای بررسی نقش این مشکلات، سیر تاریخی سیاست های اقتصادی اجرا شده در رژیم پهلوی را مورد بررسی قرار داد. 
وی می گوید: سیاست زمین دادن به دهقانان از سوی شاه، پس از یک دهه با شکست مواجه و این قشر تحت تاثیر شعارهای بنیانگذار انقلاب به نیروی محرکه پیروزی تبدیل شدند. 

متن کامل گفت وگو به این شرح است : 
** در زمینه چرایی ظهور و بروز انقلاب اسلامی تاکنون نظریه پردازان و اندیشمندان داخلی و خارجی دلایل فراوانی ذکر کرده اند. به عنوان یک اقتصاددان، نقش عوامل اقتصادی در پیروزی انقلاب اسلامی چگونه تبین می کنید؟ 
** انقلاب یک واقعیت است که بسیاری از کشورها به خاطر شرایط خاص، آن را تجربه کرده اند. انقلاب ایران نیز ریشه در دلایل مختلفی دارد که برای آگاه شدن از محرک های اقتصادی و نقش آنها در پیروزی انقلاب،یک سیر تاریخی در دوران پهلوی مورد بررسی قرار گیرد. 
تصمیم شاه برای انجام اصلاحات ارضی که با نام انقلاب شاه و مردم انجام شد یکی از اقدامات مساعد کننده انقلاب اسلامی بود. 
شاه با این اقدام نه تنها مدیریت روستاها را متزلزل کرد بلکه راه را برای خرده فروشی و واسطه گری باز نمود. باز شدن پای دلالان به روستا، خارج کردن مردم از زندگی جمعی و سوق دادن روستاییان به سمت سود شخصی، به مشکلات اقتصادی و اجتماعی فراوانی برای رژیم گذشته تبدیل شد. 
تقسیم زمین بین روستاییان در هکتارهای کم و بی بهره ماندن قشر خوش نشین روستا از این تقسیم بندی، سیلی از جمعیت روستایی را به سمت شهرها سرازیر نمود که این مهاجرت در نهایت به گسترش شهرنشینی و سکونت در حاشیه ها منتهی شد. 
سویه دیگر مشکلات ناشی از اجرای اصلاحات ارضی، کاهش نفوذ اربابان در روستا بود. با کاهش نفوذ این افراد کنترل دستگاه های دولتی بر این مناطق افزایش پیدا کرد و یک ژاندارم معمولی می توانست برای روستا تصمیم گیری کند؛ این امر نارضایتی مردم روستا را در پی داشت. 

** اما برخی مدعی هستند که خارج کردن زمین از دست مالکان و بخشیدن آن به مردم اقدام مهمی در آن زمان تلقی می شد . 
** هیچ کس منکر ظلم ارباب بر رعیت نیست اما آنچه در اصلاحات ارضی دهه 40 ایران به وضوح دیده می شود اصلاحات دیکته شده آمریکایی بود که باید در ایران اجرایی می شد. این اصلاحات با هدف کاهش نفوذ مالکان در کشور انجام شد بود زیرا این گروه با استفاده از نفوذی که بر روی مردم در روستا داشتند برای شاه یک عامل خطر ساز به شمار می رفتند. 
شاه با اجرای نسخه آمریکایی اصلاحات ارضی فرد گرایی را ترویج داد که در نهایت به افزایش جمعیت شهری و وابستگی به کالاهای وارداتی ختم شد. 

** مهاجرت به شهرها چه تاثیری بر روی زندگی روستانشینان داشت. آیا رهسپار شدن این قشر به سوی شهرها آنان و جذب شدن در بخش خدمات و صنعت، موجب نشد که بعد اقتصادی و اجتماعی زندگی آنان وضعیت بهتری پیدا کند ؟ 
** هر چند که خوش نشین های روستایی و خرده مالکان پس از اصلاحات ارضی در بخش خدمات و صنعت مشغول به کار شدند اما پیامدهای چنین مهاجرتی برای حکومت وقت گران تمام شد، زیرا آشنایی روستاییان با محیط های شهری و رفاهی موجب تغییر در نگرش و دید آنان نسبت به مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شد. روستانشینی که تا چند سال گذشته در محیط یکنواخت روستایی زندگی می کرد، با ورود به محیط شهری و دیدن زرق و برق این زندگی، به شدت از فاصله طبقاتی موجود در جامعه آگاه پیدا کرد.. نتیجه این تغییر در سبک زندگی یک دهه پس از اصلاحات ارضی نمایان و این قشر با آگاهی از وضعیت موجود و پذیرش شعارهای امام خمینی ره به خیابان ها آمدند. 

** امام خمینی «ره» چگونه توانست از وضعیت اقتصادی آن زمان به سود جریان انقلاب استفاده کند و توده های مردم را به سمت نیروهای انقلاب سوق دهد؟ 
** ایران کشوری اسلامی و اعتقاد مردم برپایه آموزه های دین اسلام و مکتب اهل بیت است. شاید در آن برهه از زمان تلاش هایی در جهت غربی کردن جامعه انجام شد اما این تلاش ها به خاطر شکاف طبقاتی گسترده ای که در جامعه وجود داشت ناکام ماند. 
بررسی وصیت نامه سیاسی الهی و مجموعه سخنرانی های بنیانگذار انقلاب نشان از آن دارد، شعارهای انقلاب اسلامی بر پایه و اساس سخن اهل بیت و مبنی بر مساوات و برابری در جامعه طرح شد؛ مردم نیز به خوبی این سخنان را پذیرا بودند. 
«انقلاب مال کوخ نشینان است»، «منابع از آن مردم است و مسوولان خادم ملتند»، «نباید خوی کاخ نشینی در مسوولان پیدا شود» و «مسوولان باید از میان مردم و کوخ نشینان انتخاب شوند»؛ نمونه ای از شعارهای انقلاب بود که با استقبال طبقات پایین جامعه مواجه شد زیرا جامعه به شدت دوقطبی شده و مردم این امر را به خوبی حس می کردند. 

** برخی افزایش درآمدهای نفتی و نهضت ملی شدن صنعت نفت را عامل اساسی در بعد اقتصادی انقلاب به شمار می اورند آیا این پیش فرض می تواند به واقعیت نزدیک باشد؟ 
** کودتای 28 مرداد سال 1332 به جرقه ای برای مشروعیت زدایی علیه شاه تبدیل شد. او از یک سو در بین مردم به دست نشانده آمریکا معروف شد و در سوی دیگر اصلاحات اقتصادی که دکتر «محمد مصدق» نخست وزیر وقت برای کشور طراحی کرده بود به کلی کنار گذاشت. 
یکی از اقدامات مصدق تکیه بر تولید داخلی و توانمندی هایی بود که در زمان تحریم نفتی آن زمان اجرایی شد. مصدق سعی داشت با این حربه به نوعی راه را برای درگیر کردن تمام قشرهای جامعه در حوزه اقتصادی فراهم کند اما کودتای شاه علیه وی موجب شد ایران بیش از گذشته به فروش نفت وابسته شده و در نهایت راهبرد متکی بر واردات کالا متکی در دستور کار قرار دهد. 
با واردات کالا و تجملاتی شدن زندگی، تولید ملی در مسیر سراشیبی قرار گرفت و این امر موجب افزایش بیکاری شد. با شکل گیری چنین شرایطی دو قطبی اقتصادی در ایران به وجود آمد که یک سوی آن جمعیت کم سرمایه دار و سویه دیگر آن تعداد زیاد جمعیت فقیر و طبقه متوسط بود. دوقطبی که فرزند دنیای سرمایه گذاری است پس از ناکام ماندن اصلاحات دکتر مصدق در جامعه رواج پیدا کرد و تا آخرین روزها حکومت شاه همچنان پابرجا بود. 

** افزایش قیمت نفت اواخر دهه 40 و دهه 50 چه تاثیر بر ایجاد چنین دو قطبی داشت؟ 
فشار ساواک برای خاموش کردن صدای مردم هر چند که در دهه 40 به اوج رسید اما نابرابری های اجتماعی و اقتصادی در دل چنین خفقانی بیرون آمد و این نابرابری ها در نهایت به جنبش مردمی و انقلاب ختم شد. 
در این میان شعارهای بنیانگذار انقلاب به گونه ای برای مردم باور پذیر شد که تنها راه رهایی از وضع موجود آن زمان گرایش به این شعارها بود زیرا افزایش قیمت نفت در آن زمان به جای قرار گرفتن در مسیر تولید و رفاه اقتصادی مردم ، به سرمایه گذاری شاهانه منجر شد. سرمایه داری شاهانه نفتی در دهه 50 به اوج خود رسید و بیشتر این سرمایه ها در دست طبقات بالای جامعه قرار داشت و مردم عادی سهمی از آن نداشتند. 

** تجمیع سرمایه در دست یک قشر خاص موجب شکل گیری فساد اقتصاد در جامعه می شود. در باره تجمیع سرمایه در رژیم پهلوی نظر شما چیست ؟ 
**  انکار فساد اقتصادی در رژیم پهلوی غیر ممکن است. اما چه شیوه مبارزه با فساد و این که چه کسانی باید به خاطر فساد اقتصادی محاکمه می شدند خود مساله مهمتر بود. 
یکی از حربه های شاه برای سرکوب مخالفان برچسب «انگ» فساد بود. کسانی به عنوان مجرم در دادگاه های رژیم پهلوی محاکمه می شدند مخالفان شاه بودند و موافقان شاه هیچ گاه با عنوان فساد اقتصادی به دادگاه ها نمی رفتند. 

** در پایان مصاحبه یک جمع بندی کلی از نقش مسائل اقتصادی در شکل گیری انقلاب داشته باشید. 
**  اساس و بنیان شکل گیری هر انقلابی بر پایه ایدئولوژی خاص است که باید از سوی مردم قابل پذیرش باشد. حال اتاق فکر و تئورسین های انقلاب اسلامی چه ایدئولوژی انتخاب کردند که با توجه به شرایط آن زمان مردم قابل پذیرش باشد مهم است. 
شعار برابری و برادری در زمینه های مختلف توسط امام و انقلابیون مطرح و پافشاری بر اجرای سیره و سنت ائمه «ع» نیز در دستور کار آنان قرار گرفت. این شعارها و تاکید بر برابری به روش امام علی «ع» برای مردمی که پس از اصلاحات ارضی از نابرابری های اقتصادی و اجتماعی به خوبی اگاهی پیدا کرده بودند، قابل پذیرش بود و توده های مردم که عموما دهقانانی بودند که پس از اصلاحات ارضی به شهرها مهاجرت کرده، پشت سر امام «ره» قرار گرفتند. 
افزون بر آن پس از کودتای 28 مرداد شاه اعتماد مردم را از دست داد زیرا این کودتا دو اثر منفی بر روی راهبرد های شاه گذاشت. بازگشت شاه به قدرت با کودتای 28 مرداد از یک سو موجب شکست برنامه های تولید محور مصدق شد و در سوی دیگر شاه به یک مهره دست نشانده آمریکایی تبدیل کرد. 
محمدرضا شاه پس از این کودتا هر چند با دادن زمین به دهقانان دنبال گرفتن زمان برای حکومت خود بود اما این راهبرد نیز به خاطر از بین رفتن مدیریت روستایی و تنفر مالکان از وی به حربه ای علیه رژیم پهلوی تبدیل شد تا جایی که در سال های پایانی رژیم پهلوی شاه نه حیثیت و جایگاه ملی در بین مردم داشت و نه توانست مشکلات اقتصادی خود ساخته در جامعه را حل کند. 
در این شرایط پذیرش شعارهای امام ره از سوی مردم و روشنگری های امام در زمینه های مختلف، به انقلاب اسلامی ختم شد. هر چند نارضایتی اقتصادی نقش مهمی در پیروزی انقلاب داشت اما هیچگاه نمی توان انقلاب اسلامی را تک بعدی مورد بررسی قرار داد.

منبع: ایرنا