راهکارهايي براي داشتن حضور قلب در نماز

صدای شیعه: براي حضور قلب در نماز، تقويت اعتقادات ديني با مطالعه بيشتر در اين زمينه و نيز عمل به واجبات دينى و پرهيز از هر گونه خلاف و گناه رعايت دستورالعملهاي زير مفيد خواهد بود :
1. با مشورت کردن با اساتيد حوزه دين با توجه به سطح مطالعات خود، مسير مطالعاتى مناسب برا ي خود داشته باشيد و با مطالعه‏ى کتب شهيد مطهرى يا شهيد دستغيب يا استاد مصباح و يا ديگر بزرگان، سطح شناخت و آگاهى خود را در اين زمينه تعميق دهيد.
2. کتب اخلاقى نظير چهل حديث امام(ره)، ايمان شهيد دستغيب، قلب سليم شهيد دستغيب و... را روزانه به مقدارى که توان و فرصت کافى داريد مطالعه کنيد.
3. به نمازهاى يوميه اهميت فراوان بدهيد. حتى‏المقدور در ابتداء وقت و به جماعت بخوانيد.
4. در جلسات مذهبى، درس‏هاى اخلاق و مراسم دينى شرکت کنيد.
5. در انتخاب دوستان متدين و مذهبى دقت کنيد چرا که دوست تأثير زيادى در افکار و اعمال انسان دارد.
6. هر روز پس از نماز صبح مقدارى قرآن بخوانيد و در آيات آن تفکر کنيد و يا تفسير آن را مطالعه کنيد.
7. از ائمه معصومين(ع) کمک طلب کنيد و با توسل به آن بزرگواران از آن‏ها بخواهيد در اين زمينه به شما لطف بيشترى داشته باشند.
8. هر روز با خود عهد کنيد که چشم و گوش و زبان و ديگر اعضاى بدن مرتکب خطا و گناه نشود و در صورت ارتکاب هر گونه خلافى، ابتدا توبه کنيد و خود را جريمه کنيد تا لذت شيرينى آن گناه ماندگار نشود.
9. با افراد متدين و مذهبى که از اطلاعات کافى و خوبى برخوردارند ارتباط بيشترى داشته باشيد.
10. روابط خود را با مسجد و ورحانى مسجد تقويت نمائيد.

براى حضور قلب در نماز بايد از راه‏هاى زير استفاده کنيد:
1- دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوى با دقت و توجه، انجام مستحباتى چون اذان، اقامه و...
در کتاب‏هاى حديث آمده است: شخصى از پيامبر(ص) درخواست کرد که راهى به او بنماياند تا حضور قلب بيشترى در نماز پيدا کند حضرت او را به شاداب گرفتن وضو فرمان دادند. بنابراين وضوى شاداب و با آداب در حضور قلب انسان در نماز مؤثر است.
2- گزينش مکان مناسب براى نماز، دورى ازجاهاى شلوغ و پر سر و صدا و پرهيز از هر آنچه که موجب انحراف توجه از خداوند شود.
3- گزينش وقت مناسب و تا آن جا که ممکن است اول وقت خواندن نماز.
4- تاحد امکان در مسجد و باجماعت نماز خواندن (به ويژه در جماعاتى که بعد معنوى بيشترى دارد).
5- نماز را با طمأنينه و دقت در مفاهيم و معانى آن خواندن.
6- در حال ايستاده به مهر نگريستن و در رکوع به پايين پا و در تشهّد به دامن خود نظر نمودن.
7- تخليه دل از حب دنيا و امور دنيوى وآن را مالامال از عشق خدا ساختن. توضيح: ذهن انسان همواره متوجه چيزى است که به آن عشق مى‏ورزد؛ همانند عاشقى که آنى از فکر معشوق خود بيرون نمى‏رود. اين که ما در نمازهايمان همواره به فکر مسائل ديگر هستيم، به خاطر تعلق شديد نفس به دنيا و حب آن است. اما آن که عاشق حق شد، در هر حال و در هر کارى به ياد خدا خواهد بود به طورى که گويى هميشه در نماز است.
8- توجه به اين که مبدأ و منتهاى انسان خداوند است وآنچه در اين بين است براى امتحان آدمى و ابزارى جهت رشد و کمال اوست.
9- ضبط قوه خيال. توضيح : پرنده لجام گسيخته خيال، چکاوکى است که هر آن بر شاخسارى مى‏نشيند. ازاين‏رو هميشه افکار انسان به اين طرف وآن طرف متوجه است و قرار و آرامى ندارد؛ اما اگر آدمى با دقت و هوشيارى در کنترل آن بکوشد، پس از چند صباحى رام و مطيع شده و به هر سو که اراده شود متوجه مى‏گردد. بنابراين انسان بايد در نماز ازاول با قاطعيت بنا را بر اين بگذارد که تمام توجه خود رابه سوى پروردگار معطوف دارد و هر گاه پرنده خيال از چنگ او گريخت، بلافاصله آن رابه همان جهت برگرداند. اگر چندين مرتبه در ايام متوالى چنين کند، کم‏کم ذهنش عادت خواهد کرد.
«هنگام نماز» و «هنگامه ارتباط با خدا» قلّه لحظات زندگى ماست. اما بايد دانست اين لحظات از ديگر ساعات زندگى ما جدا نيست؛ پريشانى در برنامه روزانه و نگرانى نسبت به آينده در کاهش نشاط روحى و به دنبال آن کاستن معنويت نماز مؤثر است. يکى از شاگردان علامه طباطبايى(ره) از نداشتن خشوع در نماز و عدم حضور قلب رنج مى‏برد به خدمت علامه(ره) رسيد و راهکارى خواست. ايشان نخست از پاسخ خوددارى کردند، پس از چندبار اصرار به شاگرد خود رو کردند و فرمودند: «شما نمى‏توانى!» شاگرد گفت: آقا شما بفرماييد حداقل اگر کسى پرسيد به او بگويم.
علامه(ره) فرمودند: «فکر در نماز دنباله افکار شبانه‏روز است. کسى که صبح تا ظهر به ياد خدا نبوده نمى‏تواند هنگام نماز ياد خدا را استمرار دهد.»
بنابراين توصيه مى‏شود محيط زندگى و خوابگاه را از حالت يکنواختى و خسته‏کننده بيرون آوريد و با يک برنامه‏ريزى مناسب به کارهاى شخصى، درسى و روابط خوب با ديگران بپردازيد، و به همه کارهاى روزانه خود رنگ خدايى بدهيد و پيش خود بگوييد: «خدايا من در خوابگاه و کلاس و در طول روز آن چه تو دوست‏دارى انجام مى‏دهم. تو هم قلب مرا از محبت خود پر گردان و نگرانى آينده را از دل من بر گردان. چنين رازگويى و نيازخواهى صادقانه با خدا دريچه‏اى از نور و عرفان به سوى انسان مى‏گشايد. و تداوم اين عهد و پيمان، مشکلات را يکى پس از ديگرى برطرف مى‏سازد.
10- توجه به عظمت و هيبت پروردگار و فقر و فاقه خود. روشن است اگر آدمى بداند با چه بزرگى روبه‏رو است و خود در مقابل او هيچ بلکه عين احتياج و فقر و فاقه است، با تمام وجود و ذهن و انديشه خاضع خواهد گرديد.
يکى از اولياى خدا توصيه‏اى در اين باره نموده‏اند که به محضر شما مى‏رسانيم.
در مرحله اول مدتى قبل از شروع نماز حداقل 15 دقيقه به حسابرسى و تخليه درون بپردازيد و به صورت ارادى عوامل پريشانى خاطر را تعديل بخشيد. مثلاً اگر کار ناشايستى انجام داده‏ايد (مثل فرياد زدن بيهوده) از کرده خود اظهار ندامت کنيد منظور اين است پيش از اين که آن چه در باطن شما رسوب کرده و با نماز برانگيخته مى‏شود، با اختيار خود شما مورد ارزشيابى و حسابرسى قرار گيرد و براى موارد مشابه تصميم معقول بگيريد که رفتار خود را کنترل کنيد. پس منظور از اين مرحله اين است که خود را براى نماز مهيا سازيد.
مرحله دوّم همان طور که در ابتداى سخن، ذکر شد شرايط را فراهم کنيد. در طول مدت نماز، ابتدا همان اذکار و اوراد نماز را در درون حاضر کنيد و سپس الفاظ را ادا نمائيد. امام خمينى(ره) اين عمل را اين گونه تشبيه مى‏نمايند که نمازگزار اذکار نماز را به درون خود تلقين کند، مثل اين که طفلى در درون او هست و يک يک اذکار را به او عرضه مى‏کند.
البته اين راهکار براى ابتداى راه، در حضور قلب مؤثر است. براى مراحل بعد توصيه‏هاى ديگرى لازم است که انشاءالله در فرصت‏هاى بعد به سمع و نظر شما خواهد رسيد.
مطالعه پيرامون کيفيت نمازهاى اهل بيت(ع) و همچنين مطالعه کتاب‏هايى همچون «آداب الصلوه» يا «پرواز در ملکوت امام خمينى» و «اسرار الصلوه» مرحوم ميرزا جواد آقا ملکى بسيار نافع است.
دو کتاب ديگر نيز در اين مورد پيشنهاد مى‏کنيم:
1. حضور قلب در نماز، على اصغر عزيزى تهرانى
2. حضور قلب در نماز، محمد بديعى