نقدی بر سخنان حجت‌الاسلام والمسلمین قرائتی

جملات فوق متعلق به محسن قرائتی، رئیس ستاد اقامه نماز و رئیس سازمان نهضت سوادآموزی، در گردهمایی بزرگ مبلغان حوزوی و سنتی است.

جمهوری اسلامی ایران در سه دهه اخیر، بویژه در 24 سال پس از پایان جنگ، در راستای نوسازی و افزایش کارآمدی حوزه‌ها، تلاش زیادی به خرج داده است تا طلاب و مبلغین مذهبی را "به روز" کند. این روزها اکثر طلاب حوزه‌های علمیه، کار با کامپیوتر را به خوبی بلدند و از دنیای اینترنت نیز بی‌خبر نیستند.

ورود محصولات مدرن به حوزه علمیه، که نهادی سنتی و یکی از مهمترین پاسداران سنت در جامعه ایران است، به هر پیامدی که منجر شده باشد، هدفی اساسی داشته و آن هم آشنایی طلاب و روحانیان با جهان مدرن و خالی الذهن نبودن آنها نسبت به مسائل دنیای جدید است.

کسی که می‌خواهد دین را در دنیای "به شتاب نو شونده" کنونی تبلیغ کند، لاجرم باید بداند که در این دنیای نو چه می‌گذرد. مردمی که در معرض محصولات فرهنگی مدرن قرار دارند، هر روز با انواع و اقسام پرسش‌ها مواجه می‌شوند که بی‌تردید پاسخ بسیاری از آنها را نمی‌دانند. بدیهی است که اگر روحانیان مرجع فکری این افراد باشند، آنها سوالات خود را با روحانیان در میان می‌گذارند. اما آن سوالات محصول مصرف کالاهای فرهنگی مدرن است. روحانیانی که، مطابق توصیه جناب قرائتی، به کلی رویگردان از کالاهای فرهنگی مدرن هستند، از بسیاری از آن سوال‌ها اصلاً باخبر نشده‌اند که بخواهند پاسخ آنها را با رجوع به متون حوزوی، کشف کنند.

بی‌خبر بودن از روزنامه‌ها و مجلات و فیلم‌های سینمایی، پیامدی جز "شبهات نیندیشیده" نخواهد داشت. مگر نه اینکه یکی از وظایف مبلغین مذهبی پاسخگویی به شبهات مردم و بویژه جوانان است. وقتی مبلغین به کلی قید خواندن مطبوعات را زده باشند، بسیاری از این شبهات را نخستین بار از زبان مخاطبانشان می‌شنوند و در مقام پاسخگویی، باید به شبهاتی پاسخ دهند که پیشتر به پاسخ آنها نیندیشیده‌اند و پاسخ همان می‌شود که گاه از برخی شنیده می‌شود و کسی را نه تنها اقناع نمی‌کند ، بلکه بیشتر مردد می نماید.

جامعه شناسی، به معنای متعارف و غیرعلمی کلمه، یکی از لوازم تبلیغ دین است. مبلغ دین علی القاعده قرار است بر ذهن مردم تاثیر بگذارد و آنها را بیش از پیش جذب دین کند. مبلغی که به درستی نداند در فضای فرهنگی جامعه‌اش چه می‌گذرد، چطور می‌تواند از عهده انجام وظیفه‌اش برآید؟

شهید مطهری معتقد بود عوام زدگی، یکی از آفات سازمان روحانیت در ایران است. آیا دعوت روحانیان و مبلغان دین به پرهیز از روزنامه خواندن و فیلم دیدن، در خدمت بازتولید همان عوام زدگی مورد انتقاد شهید مطهری نیست؟ به نظر می‌رسد در حقانیت چنین دعوتی، به جد باید تردید داشت.

اما از همه این نکات که بگذریم، توصیه محسن قرائتی به طلاب جوان حوزه علمیه، با توصیه قرآنی "سیروا فی الارض" نیز همسویی چندانی ندارد. سیر در زمین، صرفاً برای نگریستن در کوه و دشت و دریا که نیست؛ یکی از اهداف این سیر، تأمل در احوال آدمیزاد است. خواندن کتاب و تماشای انبوه فیلم‌های سینمایی، که هر روزه در سراسر جهان تولید می‌شوند، مبلغان دینی را تا حدی از آنچه که بر انسان امروز می‌گذرد باخبر می‌کند. جان کلام توصیه "سیروا فی الارض" تجربه اندوزی است. کسی که بر تجارب خود می افزاید، در حقیقت بر عقل خود می‌افزاید. چه، به قول علی ابن ابیطالب (ع)، العقل حفظ التجارب. اگر عقل جمع تجارب آدمی است و اگر رفتن به سینما و خواندن روزنامه، بر تجارب انسان می‌افزاید، پس چرا مبلغان دین را از این تجربه اندوزی نهی کنیم؟

روزنامه خواندن و فیلم دیدن، عین افزودن بر آگاهی و تجربه آدمی است. کسی که به سینما می‌رود، نه تنها چیز جدیدی را تجربه می‌کند بلکه مردم و یکی از فضاهای فرهنگی جامعه‌اش را نیز تجربه می‌کند. یعنی شناختش از آنچه که در جهان آدمی می‌گذرد، بیشتر می‌شود. شناخت محصول تجربه است و تجربه نیز بر عقل می‌افزاید و عقل نیز یکی از ابزارهای اصلی مبلغان دینی برای اقناع مخاطبانشان است.

البته در این جا صرفاً بحث روزنامه و فیلم درمیان نیست؛ بحث اصلی مربوط به روحیه و نگرشی است که فیلم دیدن و روزنامه خواندن را اموری زائد و بیهوده می‌داند. برای رفع این نگرش باید چاره‌ای اندیشید. ولی در حد موضوع یادداشت کنونی، به عنوان سخن پایانی، باید گفت مبلغی که روزنامه نخواند و فیلم نبیند، مبلغ به روزی نیست. نتیجه عملکرد چنین مبلغانی، کمابیش بر همه روشن است. این قبیل مبلغان، شاید در روستاها و شهرستان‌های کوچک مفید باشند، ولی تجربه نشان می‌دهد که در فضاهای مدرن شهرهای بزرگ، توفیق چندانی نداشته‌اند. تداوم دوری گزیدن آنها از فضاها و محصولات فرهنگی مدرن، پیامدی جز تداوم ناکامی‌های پیشین نخواهد داشت. مرد دین باید مرد امروز باشد نه مرد دیروز.