ادبیات داستانی ما نسبت به حضرت خدیجه(ص) کوتاهی کرده است

سید علی کاشفی خوانساری در این نشست طی سخنانی با اشاره به اینکه در ادبیات داستانی نسبت به حضرت  خدیجه (س) بسیار کوتاهی شده و شیعیان نسبت به این شخصیت مدیون هستند، گفت: در جامعه ما متاسفانه آنگونه که باید و شاید در مورد ایشان صحبت نمی‌شود و از این بانوی بزرگوار سخن به میان نمی‌آید. 

وی افزود: آنچه که راجع به این کتاب به ذهن من می‌رسد، در دو بخش است، بخش نخست به کلیات اختصاص دارد و بخش دوم جزئیات ریزی که به صورت مصداقی آن را بیان خواهم کرد. آنچه در بخش اول در حوزه کلیات محسوس است مساله عمومی است و آن این است که نویسندگان ادبیات کودک و نوجوان با 2 نوع مخاطب مواجه هستند و اساسا چیستی مخاطب از جمله موضوعاتی است که در ادبیات کودک و نوجوان با آن روبه‌رو هستیم. در ادبیات مذهبی کودک و نوجوان یک نوع مخاطب، مخاطب درون گفتمانی است که آشنایی اولیه با موضوعات مورد بحث دارد و نوع دوم مخاطبی است که آشنا با موضوعات موردبحث نیست و تازه می‌خواهد اطلاعاتی در این زمینه کسب کند.

کاشفی خوانساری تصریح کرد: عمده کارهایی که ما برای مخاطب کودک انجام می‌دهیم به نوعی تاکید بر این دارد که یک آشنایی اولیه برای مخاطب وجود دارد اما گاهی نیز دیده می‌شود که اگر این آثار را در اختیار مخاطبی غیرآشنا با موضوع قرار دهیم کتاب مناسب نخواهد بود. 

وی در بخش دیگری از سخنان خود افزود: هر نویسنده‌ای که دغدغه کودکان را داشته باشد، می‌داند که مخاطبان ما به نوعی اشباع رسیده‌اند، متاسفانه در رسانه‌ها، مجلات، کتاب‌ها و مدارس آنقدر بد عمل کرده‌ایم که کودکان و نوجوانان به نادرستی به این باور رسیده‌اند که همه چیز را می‌دانند در حالی که این تصور اشتباه است. برای نمونه اگر بخواهیم از ائمه سخن بگوییم آنها احساس می‌کنند، حرف جدیدی برای گفتن وجود ندارند و پا پس می‌کشند در حالی که اگر از آنها بخواهیم چند کلمه‌ای درباره ائمه حرف بزنند، ناتوان خواهند بود. متاسفانه بمباران تبلیغاتی ما در این زمینه‌ها به گونه‌ای بوده که مخاطبانمان احساس سیری کاذب می‌کنند، بنابراین مهمترین عنصری که نویسنده باید در داستانش ایجاد کند این است که مخاطب احساس نکند با یک داستان تکراری و شنیده شده روبه‌رو است. 

این نویسنده ادامه داد: امروز در مورد کتاب‌های مذهبی با دو دسته مخاطب روبه‌رو هستیم، دسته‌ای که با علم و اطلاعات نسبی دوست دارند در مورد برخی شخصیت‌ها مانند حضرت خدیجه بیشتر بدانند و دسته‌ای که به هوای خواندن داستان این رمان نوجوان را برگزیده‌اند. کتاب «بانوین نازنین» هر دوی این موقعیت‌ها را از دست داده  و راه میانه را انتخاب کرده است. چرا که بر روی جلد کتاب اصلا اشاره‌ای به اینکه این رمان در واقع داستان زندگی حضرت خدیجه است، نشده است و متاسفانه با خلأیی که در این زمینه وجود دارد مخاطب امکان انتخاب سهل کتابی در این زمینه را از دست داده است، همچنین از آن سو داستان آنقدر آرام پیش نرفته که مخاطبی که به دنبال خواندن داستان است بداند با یک داستان دینی روبه‌رو است. 

کاشفی خوانساری گفت: جای تشکر دارد که این خلأ بزرگ که در پی بی‌توجهی داستان‌نویسان به حضرت خدیجه (س) به وجود آمده به همت مهری ماهوتی جبران شده است. همچنین امروزه جدای از اینکه یکی از بحران‌های کلی ادبیات مخاطب‌شناسی است، در حوزه ادبیات کودک نیز باید نوعی تفکیک داشته باشیم. در شرایط امروز جذب مخاطب بسیار دشوار است، مخاطب نباید تصور کند با یک داستان تکراری روبه‌رو است. 

وی با بیان این مطلب که برای هر مخاطب مطابق با اطلاعاتی که از داستان مذهبی دارد باید پیش رفت گفت: عده‌ای از مخاطبان ما علایق و مطالعات مذهبی دارند که باید برای آنها جدی‌تر و با اطلاعات بیشتر حرف زد، دسته‌ای دیگر نه اطلاعات دینی دارند و نه در فضای دینی رشد یافته‌اند که برای آنها نیز باید به شیوه غیرمستقیم داستان دینی را بیان کرد. در کتاب «بانوی نازنین» سرکار خانم ماهوتی به عمد یا ناخودآگاه راه میانه را انتخاب کرده که محاسن و مضراتی داشته است. وی با اشاره به این محاسن و مضرات گفت: از طرفی خواننده علاقه‌مند را به صورت مستقیم به سمت موضوع راهنمایی نمی‌کند و از آن طرف مخاطب عمومی و غیرمذهبی را به گونه‌ای راهنمایی می‌کند که تصور می‌کند با یک داستان دینی روبه‌روست. نویسنده در این کتاب به یک مصداق خوب از همدلی، ایمان و باور و ارادت به شخصیت حضرت خدیجه (س) رسیده و این در داستان مشهود است. همچنین نویسنده تلاش فراوان داشته تا کتاب شعاری نشود. 

ناصر نادری در منتقد این نشست در سخنانی با اشاره به این نکته که این رمان را دو بار با لذت مطالعه کردم گفت: بانوان نازنین عنوان زیبایی برای کتاب است و طرح و شکل کتاب نیز چشم‌نواز است اگرچه حس تازه‌ای به مخاطب امروز ما منتقل نمی‌کند. داستان بلند »بانوی نازنین» حسن‌های قابل تاملی دارد و جسارت نویسنده برای پرداختن به این شخصیت در صورت وجود خلاءهای بسیار قابل ستایش است. شخصیت حضرت خدیجه در طول تاریخ هم آشکار است و هم محو، محو از این جهت در کنار سیمای درخشان پیامبر(ص) کمتر دیده شده و در این 4 دهه من حتی داستان کوتاهی را که درباره حضرت خدیجه سروده شده باشد. نخوانده‌ام. 

وی افزود: نکته دیگر قابل تامل برای نگارش این داستان در این است که منابع پژوهشی درباره حضرت خدیجه و کارهای داستانی تاکنون انجام نشده است که خود از دیگری رمان به شمار می‌رود. نکته دیگری که باید بیان کنم با توجه به سایر آثار مهری ماهوتی  این کتاب نیز نثری زیبا و روان دارد. بخشی از تاریخ اسلام به شیوایی بیان شده ولی اگرچه به آن رمان اطلاق می‌شود اما باید گفت یک رمان خلاق نیست. 

نادری با توضیح این مطلب گفت: رمان تاریخی باید به حوادث تاریخی وفادار باشد و این خود از سختی‌های کار خانم ماهوتی به شمار می‌رود. در عین حال باید بگویم با وجود نکات مثبت فراوان در این کتاب این اثر هر چند کاری ماندگار است اما حرف آخر را نمی‌زند و بازگو کننده تمام و کمال شخصیت حضرت خدیجه نیست. این کتاب هنوز با مزه گوارها فاصله بسیار دارد اما شیرین است. 

وی با اشاره به نوع فصل‌بندی و تقطیع زمانی گفت: اگرچه می‌دانم به دلیل وفادار بودن به حوادث نویسنده مجبور به فصل‌بندی شده است اما فصل‌بندی‌های متعدد ضمن اینکه از جهت استناد داستان مفید بوده است در بافت زبانی کار ایجاد پراکندگی کرده است. ای کاش نویسنده 7 فراز مهم از زندگی حضرت خدیجه را انتخاب می‌کرد و با زبان جزئی‌پردازانه و به شیوه‌ای همزادپنداری و آشنایی‌زدا آن را روایت می‌کرد مانند چند نمونه که به زیبایی مطرح شده. از جمله ماجرای سفر به شام، عقد و عروسی که جای پردازش بیشتری داشت.

این منتقد با اشاره به اینکه زاویه دید در همه جای داستان یکسان نیست گفت: گاهی زاویه دید محدود شده و گاهی محدود می‌شود من تصور می‌کنم اگر داستان به 6 فصل اساسی خلاصه می‌شد و نویسنده از حواشی کار دوری می‌کرد فرازهای تاریخی بدون تقطیع به هم گره می‌خورد. 

علی کاشفی خوانساری در ادامه سخنان ناظری با اشاره به همان اصل آشنایی‌گزینی که در بحث نخست خود به آن اشاره کرد گفت: این شیوه برای مخاطب جذاب خواهد بود قطعا موارد بسیاری از تاریخ در دسترس خانم ماهوتی بوده که از آن می‌توانست استفاده کند. مسئله‌های روشن فقهی که عجیب نیز به نظر می‌آیند و... می‌توانست بیشتر مطرح شود. اگر کسی امروز سیره حضرت رسول را مطالعه کند منابع دست اولی به او معرفی می‌شود که می‌تواند از آنها استفاده کند. 

وی ادامه داد: همچنین یک مشاور تاریخی خوب می‌توانست برخی اشکالات موجود در کتاب همچون معرفی شدن جعفر به عنوان یکی از برادران ابوطالب به جای فرزند وی و... را برطرف می‌کرد.

وی همچنین به پاره‌ای از  اشکاالات موجود در رمان اشاره کرد و گفت: در رومان تاریخی یکی از دغدغه‌های بزرگ نویسنده مصائب گفتن همه چیز است. نویسنده باید تصمیم بگیرد اگر رومان است باید کار را داستانی پیش برد و اگر می‌خواهد به تاریخ وفادار بماند باید منابع را نیز ذکر کند که ای کاش در این کتاب منابع ذکر می‌شد تا جنبه استنادی نیز به کار ارائه شود.

در پایان سخنان منتقدان مهری ماهوتی نویسنده کتاب بانوی نازنین در پاسخ به انتقادات مطرح شده گفت: من خود هنوز این کتاب را ندیده‌ام مواردی که به عنوان ایرادات تاریخی مطرح شد بعضا در بازبینی‌هایی اصلاح شده بود که اکنون تصور می‌کنم نسخه پیش از اصلاح منتشر شده باشد. همچنین من منابع را نیز در پایان کتاب ذکر کرده بودم و نمی‌دانم که چرا منتشر نشده است.