شاعران خوزستانی; محبت اهل بیت و تشیع از اصول لاینفک شعر عربی است
صدای شیعه: استان خوزستان به عنوان دروازه تشیع به کشور، با دربرداشتن اقوام و خرده فرهنگ‌های اصیل رنگین کمانی از وحدت، همدلی و وطن دوستی اقوام و زبان‌ها و لهجه‌ها را تشکیل داده است.
در این میان شعر عربی خوزستان یکی از گونه‌های شعر اصیل اقوام ایرانی است که همواره نقشی مهم در جریان سازی اجتماعی و به ویژه ابراز محبت و مودت به فرهنگ اسلامی، اهل بیت(س) ، کشور و استان در میان مردم عرب خوزستان ایفا کرده است.
به گواه کارشناسان شعر عربی، شعری شیرین و اجتماعی است که در بطن زندگی مردم عرب خوزستان حضوری روان و جاودانه داشته و دارد.
بررسی قوت‌ها و چالش‌هایی که این شعر شیوا و آئینی با آنها مواجه است، بهانه ای شد تا میزگردی را با حضور شاعران و منتقدان مطرح عرصه ادب و هنر خوزستان برگزار کنیم.
با تشکر از اساتید و فعالان فرهنگی عزیز که دعوت ما را اجابت کردند، ابتدا از آقای دکتر حامد صافی مدرس دانشگاه و شاعر خوزستانی می‌پرسیم، از نظر شما شعر عربی در خوزستان در گذر زمان چه مقاطعی را طی کرده است؟
حامد صافی: در خوزستان شعر عربی قدمت و پیشینه بسیار زیادی دارد و شعر عربی در جریانات و مسائل اجتماعی همواره حضور داشته و پیشرو بوده است ولی شرایط اکنون آن امیدوار کننده نیست .
شعر عربی در خوزستان امروز عقب مانده است و هنگامی که تاریخ را بررسی می‌کنیم به کسانی مثل ابونواس اهوازی می‌رسیم که شاعر ایرانی بوده و در تاریخ ادبیات معروف است و شما می‌بینید قالبی در شعر خوزستان بوده که شبیه شعر نیمایی است. این قالب در دوره قبل از مشروطیت و قبل از اینکه شعرایی مثل نازک الملائکه و بدر شاکر السیاب عراقی به شعر حر دست پیدا کنند و به نوعی قالب نیمایی اکتساب شده از این قالب شعری است و جزء قالب‌های عمومی مردم خوزستان بوده که اکنون دیگر نامی از آن نیست.
این قالب‌های قوی شعری مشخص می‌کند خوزستان مهد شعر عربی بوده است و وقتی شاعر بزرگ عراقی سیاب به خوزستان وارد می‌شود از شعر عربی خوزستان متحیر می‌ماند و ماندگار می‌شود و این عقب ماندگی امروز شعر عرب حق این هنر اصیل نیست و باید بیش از این مورد توجه قرار گیرد.
آقای آل کثیر شما به عنوان یکی از شعرای خوش قریحه عرب زبان مطرح هستید، به نظر شما چرا شعر عربی خوزستان با وجود این ظرفیت‌های زبانی مهجور مانده است؟
مرتضی حیدری آل کثیر: بنده از خبرگزاری تسنیم تشکر می‌کنم که به این موضوع پرداخت و شاید به نوعی اولین میزگردی است که به جریان سازی شعر عرب و ظرفیت‌های آن می‌پردازد؛ شعر عرب خوزستان در دوره گذار به سر می‌برد و به نوعی پیشینه و قدمتی طولانی دارد.
یکی از قالب‌های شعر عربی «حر» است که به نوعی همان شعر نو است. در این شعر دست شاعر برای کاربرد قافیه باز است. طول ابیات ممکن است یکسان نباشد اما وزنشان حفظ می‌شود و بحر الطویل هم همین طوراست.
دلیل اصلی عقب ماندگی شعر عرب ثبت نشدن آن است. برای هر هنری ثبت شدن و به صورت کتاب در آمدن و بعد مورد نقد قرار گرفتن فرصتی برای ماندگاری و پیشرفت فراهم می‌کند ولی شعر عربی در این حوزه بسیار عقب است و کتب بسیار معدودی در این حوزه چاپ و نشر می‌شود.
حبیب پیام از پژوهشگران عرصه ادب و هنر خوزستان است که چندین کتاب هم در این زمینه تالیف کرده است، نظر شما درباره دلایل عقب ماندگی شعر عرب خوزستان چیست؟
حبیب پیام: همان طور که دوستان اشاره کردند ثبت نشدن چالش عمده این شعر است، شعر عربی در گفت‌و‌گوهای عامیانه مردم خوزستان حضوری برجسته دارد است ولی به نظرم علت اصلی این آسیب را باید کلان نگریست و اجازه بدهید کمی به عقب برگردیم و نسبت توسعه سیاسی و ادبیات عرب را در دوره پهلوی مورد کنکاش قرار دهیم.
شما اگر دوره‌های 40 و 50 شمسی را ورق بزنید می‌بیند سیاست پهلوی براین استوار است که کسی که فارسی حرف نمی‌زند و عضو حزب رستاخیز نیست باید از ایران فرار کند این نوع توسعه سرطانی پهلوی سبب شد که ادبیات و مسئله قومیت در ایران هم سیاسی و هم تقریبا به سمت ادبیات اعتراضی سوق پیدا کند و ادبیات در دوران پهلوی با وجود دستگاه مخوف سیاسی و امنیتی ساواک نه محل بروز، نه محل نشر و چاپ داشت.
طبیعتاً بسیاری از آثار خوب شعر عرب و سایر قومیت‌ها به علت شفاهی بودن از بین رفتنند و این روند با پیدایش انقلاب اسلامی رابطه عکس پیدا کرد و چون شعر عرب با آرمان‌های انقلاب اسلامی احساس نزدیکی می‌کرد کم کم شعرای عرب توانستند اظهار وجود کنند.
آقای آل کثیر به نظر شما چرا شعر عربی به سمت ثبت و نقد شدن حرکت نکرده است؟
مرتضی حیدری آل کثیر: شعر عربی جزء زندگی عشایری اعراب است و در محفل‌های خانوادگی شعر زینت آرای مجالس است یعنی جمع خانوادگی و دوستانه‌ای در بین عشایر عرب پیدا نمی‌کنید که به صورت فی البداهه شعر تولید و سروده نشود؛ این سبب شده شعر عربی زود فراموش شود و یا نهایتا سینه به سینه منتقل شود و این خصوصیت سبب عقب ماندگی این شعر پیشرو شده است.
جناب پیام؛ امام خامنه‌ای سال 1375 خوزستان که تشریف آوردند یکی از سرفصل‌هایی برآن تاکید می‌کنند محفل شعرای اعراب خوزستان است این یعنی شعر عربی قابلیت جریان سازی و تحرک را دارد؟ چرا اکنون این قابلیت در جریان بیداری اسلامی و صدور پیام انقلاب به منطقه استفاده نمی‌شود؟
حبیب پیام: در این زمینه کوتاهی هم از سوی شعرا و هم مسئولان صورت گرفته است، ما اکنون بیش از 1 میلیارد نفر عرب زبان داریم که مخاطب‌های خوبی هستند و علاقمند به شعر هستند ولی برنامه منسجمی برای این قشر نداریم؛ ازسویی حتی سعی نکردیم شعرهای فارسی را به عربی ترجمه کنیم و متاسفانه شعرای کشور ما بیشتر دوست دارند شعر‌هایشان به انگلیسی و فرانسوی ترجمه شود تا عربی!!
به نظرتان شعر قابلیت آن را دارد که در قابل دیپلماسی عمومی عرض اندام کند؟
حبیب پیام: چرا که نه، ما می‌توانیم از طریق زبان شعر و دیپلماسی شعری زبان گفت‌و‌گوی خوبی را با ملت‌های اطرافمان شروع کنیم، شعر می‌تواند در قالب یک میانجی و عامل وحدت بخش کشور‌ها را به هم نزدیک کند و یا کتاب‌هایی با محتوای انقلابی و آرمانی را به کشورهای که امروز از فقر این مسائل رنج می‌برند ترجمه کنیم و به کشورهای مثل مصر و عراق و تونس ارسال کنیم.
جناب آل کثیر شما که در بطن شعر عربی خوزستان هستید به نظرتان می‌توان شعر عربی را در قالب دیپلمات‌های هنری به کشورهای دیگر اعزام کرد؟
مرتضی حیدری آل کثیر: چرا نمی‌شود!! شب شعری نیز در همین زمینه سال گذشته در آبادان برگزار شد. البته این را اشاره کنیم جریان شعر عربی در آبادان و خرمشهر هم بسیار قدرتمند است در آن شب شعر عربی چند نفر از شعرای مطرح و انقلابی عراقی حضور داشتند ما در یک جلسه خوانش شعر عربی در منزل یکی از دوستان آبادانی حاضر شدیم.
بعد از اینکه این دو شاعر عراقی شعر خواندند،شاعرانی آبادانی هم شروع به خوانش کردند و از همان مصرع اول شعرای عراقی مات و مبهوت مانده بودند که آیا این شعر‌ها در خوزستان تولید می‌شود!! اینقدر این شعر‌ها در سطح بالا بودند.
شاعر عراقی آخر جلسه قلم‌اش را انداخت زمین و گفت دیگر من شعر نمی‌گویم!! و اعتراف کرد که من از حیث زبان و عاطفه در مقابل شعر عرب خوزستان احساس کمبود می‌کنم و شعر خوزستان قابلیت نفوذ در قلب‌های ملت عرب منطقه را دارد و می‌تواند جریانات منطقه را علمداری کند.
جناب پیام برای اینکه بتوانیم شعر عرب منطقه را با خود همراه کنیم چه اقداماتی را باید انجام دهیم؟
حبیب پیام: الان شعر عرب خوزستان را در جهان عرب خیلی خوب نمی‌شناسند و شاید یکی دو تا از شعرهای برجسته انقلابی ما را می‌شناسند و نیازمند یک نهضت برای تولید وثبت شعر عربی و از طرفی ترجمه شعر فارسی ارزشی به زبان عربی هستیم.
مسئولان فرهنگی متولی شعر باید با کشورهای منطقه شب شعر فرهنگی برگزار کنند و تبادلات فرهنگی را تسهیل و تسریع ببخشند و در کنار این همه کالای که به عراق صادر می‌کنیم جای خالی شعر عربی احساس می‌شود.
البته یک مسئله بحرانی دیگر در این زمینه این است که در حوزه شعر عرب حتی چاپخانه و ناشر کتب عربی و کتاب فروشی تخصصی با ویترین مناسب برای عرضه این کتب هم نداریم.
جناب صافی در حوزه تربیت شاعر عربی چه کاستی‌های را می‌بینید؟
حامد صافی: در بحث تربیت شاعر چه شاعر فارسی و چه شاعر عربی کار خاصی متاسفانه صورت نگرفته است و شاعران بیشتر براساس ذوق و تلاش شخصی خودشان توانستند اثری را تولید کنند و دستگاه تربیتی شعرای کشور به شدت معیوب است.
باید به یک سیستم جامع و کاملی برسیم که به صورت سیستماتیک شاعر تولید و توانمند کند. این وضعیت در خوزستان خیلی بد‌تر است بسیاری از انجمن‌های شعر دچار روزمرگی شدند و هدف گذاری مشخصی ندارند و این تعدد سلیقه به شعر خوزستان ضربه زده است.
جناب پیام شعر عربی در دوره‌های جریان سازی را داشته اکنون برای رسیدن به آن نقطه اثرگزار باید چه اقداماتی انجام دهیم؟
حبیب پیام: شعر خوزستان در دوره‌ای جریان ساز بوده است و شعر گفتار و شعر موج ناب از خوزستان شروع شده است و باید سیاست از ادبیات پشتیبانی کند.
مثلاً در دوره‌ای شعر عربی در اوج بود که دستگاه پهلوی برای اینکه شعر عربی را به حاشیه براند و کم اثرش کند به طور عمدی شعر موج ناب که شعری خنثی و طبیعت گرایی است را تقویت کرد و این به نوعی باعث بایکوت شعر عربی شد. سیاست باید از شعر سالم حمایت لازم را بکند و گرنه به جایی نمی‌رسد.
شعر عربی خوزستان همواره در جریان انقلاب اسلامی همراه و کنار جریان انقلاب بوده و به نوعی شعر انقلاب بویژه در دوره اول مدیون شعر خوزستان و شعرایی چون قیصر و میرشکاک است ولی متاسفانه در دوره‌های دوم و سوم انقلاب به شعر خوزستان بهایی داده نمی‌شود و باعث رخوت شعری شده است که علت عمده آن عدم ترسیم چشم انداز برای شعر خوزستان است و ما هیچ چشم اندازی نداریم و معلوم نیست به کجا می‌خواهیم برسیم و چگونه باید برسیم؟
جناب آل کثیر به نظرم شما درباره دیدار مقام معظم رهبری با شعرای خوزستانی بحثی داشتید؟
مرتضی حیدری آل کثیر: بله اجازه بدهید من نکته‌ای را اشاره کنم، جلسه امام خامنه‌ای با شعرای عرب علاوه بر ذوق و قریحه شخصی معظم له و حمایت ایشان از این شعر می‌خواهد جهت پاک شعر عربی را تاکید کند.
محبت اهل بیت و تشیع از اصول لاینفک شعر عربی است و این جزء اصولی ذاتی شعر عربی است و شعری که خالی از این دو ویژگی باشد شعر عربی نیست چرا که زندگی مردم خوزستان با حب اهل بیت (س) عجین شده است و قابل انکار نیست و شعری بین مردم زنده است که به این اصول نزدیک باشد.ما شاعری در خوزستان نداریم که برای حضرت ابوالفضل (س) شعر نگفته باشد.
در حوزه‌های مقاومت، بیداری اسلامی و صدور پیام انقلاب شعرهای عربی خوبی سروده شده است ولی متاسفانه ثبت و نشر نشدند و در محفل‌ها گفته شدند و بعد از حافظه‌ها هم پاک شدند ولی کشورهای مثل لبنان و مصر و سوریه که خاستگاه شعر عرب هستند در این زمینه پیشرو هستند.
جالب است شعر عربی این کشور‌ها به لحاظ محتوا بر وهم و خیال استوار است ولی شعر عرب خوزستان بر حقیقت تکیه زده است و اگر شعر خوزستان را کالبد شکافی کند به خیال و معما نمی‌رسد به حقیقت دست پیدا می‌کند و در شعر عرب خوزستان نوعی درد و گزندگی احساس می‌شود و این به خاطر این است که شعر با درد اجتماعی مردم و احساسات مردم قرابت دارد.
جناب صافی نظر شما درباره توانمندی جریان سازی شعر عربی خوزستان چیست؟
حامد صافی: توجه کنید یکی از برجستگی‌های بالای شعر عربی مردمی بودن است و به قول معروف ناف مردم عرب با شعر بریده می‌شود و در مراسم‌های عروسی و فاتحه خوانی و جشن و محفل‌های خانوادگی همیشه شعر حضور دارد و مخاطب شعر عرب با شعر احساس صمیمیت می‌کند و شاید در شعر فارسی این آمیختگی کمتر است.
شعر عرب اگر اجازه رشد پیدا کند می‌تواند جریان سازی کند الان ببینید قطب علمی شعر مقاومت در کرمان، شعر عربی در کرمانشاه و تهران است درحالی که جنگ و مقاومت و شعر عربی در خوزستان بوده است و باید با همدلی و همزبانی و با کمک رسانه‌ها شعر عربی دیده شود و مسئولان برای شعر عربی هدف گذاری کنند تا دوباره احیا شود.
منبع: تسنیم
انتهای پیام