نقدهایی که بر محتوای فیلم محمد(ص) وارد است
صدای شیعه: در تاریخ سینمای جهان پرداختن به زندگی پیامبران و ساخت فیلم بر اساس زندگی آن‌ها، از موضوعات مورد علاقه سینماگران بوده است. از نمونه‌های آن می‌توان به «ده فرمان»، «مصائب مسیح»، «نوح» و ... اشاره کرد. این مهم، درارتباط با عیسی مسیح بیشتر به چشم می‌آید و فیلم‌های بیشتری در این زمینه ساخته شده است. درباره پیامبر اسلام نیز تاکنون فیلم‌هایی ساخته شده که شاید مهمترین و بارزترین آن فیلم «الرساله» مصطفی عقاد باشد که با عنوان «محمد رسول الله» در ایران شناخته می شود.
تاریخ صدر اسلام و آموزه‌های مبین پیامبر(ص)، از موضوعات مهم و جای کار در سینمای ایران می‌تواند باشد که علاوه بر داشتن توانمندی‌های سینمایی، آگاه بودن از فضای تاریخ اسلام از ملزومات مهم آن است و یاری جستن از متخصصان تاریخ را می‌طلبد. البته مورخان بر این امر آگاهند که پرداختن خشک به تاریخ از جذابیت‌های سینمایی می‌کاهد و از این رو فیلمنامه‌نویسان و کارگردانان دست به تخیل می‌زنند. اما تخیل پردازی و اضافه کردن داستان‌ها بر فیلم، نباید از فضا و موضوع تاریخ خارج شود و در تضاد با روایتهای تاریخی باشد.
فیلم محمد(ص)، اگرچه توسط کارگردانی مجرب در سینمای ایران و با عواملی حرفه‌ای در سینمای جهان، ساخته شده است، اما به نظر می رسد کارشناسان تاریخ اسلام را راضی نمی‌کند. شاید مهمترین ایرادات بر محتوای فیلم، فضاسازی‌های بعضا نامتناسب با تاریخ صدر اسلام و روایت داستانهایی که به لحاظ تاریخی بسیار مورد تردید هستند، باشند.
دکتر عبدالرحیم قنوات، عضو هیئت علمی گروه تاریخ و تمدن اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد و رئیس دانشگاه نیشایور است که از ایشان تاکنون کتابهایی چون « تاریخ اسلام تا سال 11هجری»، « نزاع رهبری در جاهلیت و اسلام»، « امام علی وخلفا»، « و تاریخنگاری محلی در دوره اسلامی» و . .. به چاپ رسیده است.
عبدالرحیم قنوات در پاسخ به سوالات ما نقدهایی که بر محتوای فیلم محمد(ص) وارد است را بیان کرده است:
فیلم محمد رسول الله را به لحاظ محتوا، بعد تاریخی آن، چگونه ارزیابی میکنید و داستانهایی که فیلم روایت کرده چقدر با روایتهای تاریخی مطابقت دارد؟
محتوای فیلم محمد رسول الله(ص) از سه جا منشأ گرفته: 1- کتب تاریخی، 2- کتاب های دلائل النبوه و 3- برداشت ها و تخیلات نویسنده. واقعیت این است که چهارچوب حوادث و وقایع مطرح شده در فیلم در کتب تاریخی، موجود و مشهور است ولی برخلاف نظر کارگردان تمامی آن‌ها و یا جزئیات بعضی دیگر جزء "روایتهای مسلم" نیست. به عنوان مثال درگذشت عبدالله بن عبدالمطلب، پدر پیامبر (ص)، پیش از تولد او، اگرچه مشهور است اما روایتهای معارضی هم دارد که در کتب تاریخی و منابع شیعی نیز آمده است (مثلا ابن اسحق و مسعودی به این روایات اشاره کرده‌اند). یا اصل حمله سپاه ابرهه اگرچه مسلم است اما قراردادن شمار زیادی فیل در سپاه ابرهه، با منابع تاریخی هماهنگی ندارد؛ منابع از یک فیل خبر داده‌اند، نه فیل‌های بسیار. داستان مشهور بحیرا نیز به رغم شهرت بسیار، به صورت جدی مورد تردید است و برخی اصولا وجود چنین فردی را منکر شده‌اند؛ گفته‌اند همه روایتهای مربوط به داستان بحیرا به ابوموسی اشعری برمی‌گردد که که او نیز یمنی بوده و حدود چهل سال بعد از تاریخ تقریبی این ماجرا، یک بار به مکه و باز به یمن برگشته و تنها در سال‌های آخر عمر پیامبر اکرم(ص) راهی مدینه شده و در این شهر اقامت کرده است.
واقعیت این است که در این فیلم هیچ نکته تاریخی تازه‌ای وجود ندارد و کارگردان در آن اطلاعات تاریخی خاصی را به بیننده منتقل نمی‌کند. به عنوان مثال در برخی از منابع تاریخ اسلام و از زبان شخص پیامبر اکرم(ص) مطالبی در خصوص ایام اقامت ایشان در کودکی در شهر یثرب مندرج است که اتفاقا جذابیت‌های نمایشی خوبی هم دارد، ولی کارگردان از آن‌ها استفاده نکرده است.
بخشی دیگر از مطالب مطرح شده در فیلم، از کتاب‌های دلائل النبوه و اخبار مشهور به «ارهاصات» برگرفته شده است که در آن‌ها به ذکر خوارق عاداتی مربوط به پیش از تولد و نیز مقارن بعثت پیامبر اکرم(ص) پرداخته شده و به رغم شهرت بسیار، دارای غثّ و سمین است و نمی‌توان یکسره آن‌ها را پذیرفت و بر آن‌ها تکیه کرد.
حکایت برداشت‌ها و تخیلات کارگردان هم که متر و معیاری ندارد و اصولا قابل نقد نیست. به عنوان مثال من نمی‌دانم کارگردان محترم فیلم داستان بیماری حلیمه سعدیه و شفا یافتن او را به دست پیامبر اکرم(ص)، آن هم با در دست گرفتن دستان او، از کجا برداشت کرده است. این صحنه‌ها یادآور متن انجیل و نیز فیلم‌هایی است که که در آن‌ها داستان زندگانی عیسی مسیح(ع) به تصویر کشیده است. اصولا شخصیتی که از پیامبر اکرم(ص) در فیلم آقای مجیدی به نمایش درآمده بسیار شبیه به شخصیت حضرت عیسی(ع) است. عیسی مسیح(ع) پیامبر بزرگ خداوند است ولی نزد اهل تاریخ و تاریخ ادیان روشن است که سیره و شخصیت پیامبر(ص) به اقتضای شرایط و دیگر امور، دقیقا با شخصیت حضرت عیسی(ع) قابل انطباق نیست. به نظر من ریشه این موضوع به آنجا برمی گردد که کارگردان فیلم قبل از هر چیز تصمیم گرفته سیمایی را که مد نظر خود اوست از پیامبر اکرم(ص) ارائه دهد و گزینش و چینش شواهد و روایات و برداشت های آزاد ایشان نیز در همین جهت به کار گرفته شده است.
منابع تاریخی که در این فیلم از آن بهره گرفته شده، چه منابعی و چقدر معتبر هستند؟
کارگردان در تیتراژ فیلم به منابع خود اشاره نکرده است ولی آنچه از فیلم که برگرفته از منابع تاریخی است، در بیشتر کتب قدیم و جدید تاریخی موجود است و میان همه شهرت دارد. متاسفانه به نظر می رسد برای نگارش فیلم نامه هیچ تحقیق جدی و گسترده ای صورت نگرفته است. در برخی منابع تاریخی مانند «سیره ابن هشام»، «طبقات ابن سعد»، «المحبّر» و «المنمّق» ابن حبیب بغدادی و دیگر منابع سیره نبوی و تاریخ جاهلیت و صدر اسلام جزئیاتی آمده که نویسندگان فیلمنامه یا ندیده اند، یا نخواسته و یا نتوانسته‌اند از آن‌ها در نوشتن متن فیلمنامه استفاده کنند. در تیتراژ فیلم هم نام دو پژوهشگر تاریخ اسلام به عنوان مشاور تاریخی ذکر شده که دقیقا روشن نیست تا چه حد از نظرات آنان استفاده شده است.
فضا سازی فیلم، با آنچه در کتب تاریخی آمده تناسب دارد؟
متاسفانه در منابع تاریخی به این قبیل موضوعات چندان پرداخته نشده است و ما واقعا نمی‌دانیم خانه سازی در شهر مکه در دوره جاهلی و یا اوایل ظهور اسلام دقیقا چگونه بوده است. در چنین وضعیتی نمی توان انتظار داشت که آن چه قرنها بعد در یک فیلم نمایش داده می‌شود، دقیقا منطبق با واقعیت باشد، آن هم واقعیتی که ما از آن چندان هم مطلع نیستیم. البته با تحقیقات گسترده ممکن است بتوان در این زمینه اطلاعاتی فراهم کرد، ولی این کاری است که باید به دست پژوهشگران تاریخ صورت بگیرد و اگر در این زمینه مشکلی وجود دارد، متوجه تاریخ پژوهان است نه سازندگان فیلم های سینمایی.
در مقایسه با فیلم مصطفی عقاد، کدام را به جهت تاریخی بودن، می پسندید؟
من به عنوان یک بیینده فیلم عقاد را نه تنها از نظر تاریخی بلکه از جنبه های دیگر نیز برتر از فیلم آقای مجیدی می‌دانم. میان این دو فیلم تفاوت بسیار زیاد است؛ هم از نظر متن، هم از نظر بازی ها، هم از نظر موسیقی، هم از نظر تأثیرگذاری و ....البته فیلم آقای مجیدی به اقتضای پیشرفت هایی که در دهه های اخیر صورت گرفته از جلوه های ویژه زیبایی برخوردار است و این بیش از هرچیز نتیجه پیشرفت های علمی و تکنولوژیک است.
این‌گونه فیلم‌ها چقدر می توانند در آشنا کردن عموم با تاریخ اسلام مفید باشند؟
اگر محتوای فیلمی با گزارش‌های تاریخی انطباق داشته باشد و یا نزدیک به آن باشد، می‌تواند بر دانش تاریخی عموم بیفزاید، اما اگر فیلم برگرفته از مطالب مورد تردید یا تخیلات نویسنده باشد، نه تنها بر معرفت تاریخی مردم نمی افزاید، بلکه اذهان را از واقعیت های تاریخی دور می‌کند.
منبع: ایسنا
انتهای پیام