شرح خدمات یک ایرانی در هند

صدای شیعه: کتاب«سید محمدعلی داعی الاسلام» نوشته جمشید نوروزی، هفتمین کتاب از مجموعه«شخصیت های مانا» است که در دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری تهیه و از سوی انتشارات سوره مهر چاپ و منتشر شده است.

این کتاب به زندگی و آثار یکی از شخصیت های تاثیر گذار در فرهنگ اسلامی می پردازد که در زمانه خود از افراد شناخته شده در مباحث اسلامی بوده است. کتاب حاضر با «یادداشت مجموعه» شروع می شود که در آن آمده است: مجموعه پژوهشی«شخصیت های مانا» با هدف ارائه الگوهای موفق، به زندگی شخصیت های نیک نامی می پردازد که در عرصه های دانش، فرهنگ، سیاست و اجتماع در ایران معاصر زیسته و در گذشته اند. این مجموعه که برای عموم مخاطبان به ویژه جوانان و دانشگاهیان تهیه شده بر آیند احساس ضرروتی است که در پهنه ارائه آثار دقیق و مستند از زندگی افراد تاثیرگذار پدید آمده است.

از این رو پژوهشگران دفتر ادبیات انقلاب اسلامی که تجربه ای در شرح حال نویسی داشتند، گروهی را در سال 1388 ش با عنوان شخصیت های مانا تشکیل دادند. این گروه یک صد تن از شخصیت های مشهور یا کم آوازه معاصر را برگزید تا در مجموعه ای به شرح احوال، فعالیت ها، آراء و اندیشه ها، آثار و دیگر تکاپوهای زندگی شخصیت های مورد نظر پرداخته، آنان را به شیوه محققانه، علمی و مستند، در حدود یک صد صفحه، به مخاطبان معرفی نماید. در نگارش هر یک از این آثار، ابتدا پرونده های موجود در بایگانی فرهنگ ناموران معاصر ایران در اختیار نویسندگانی قرار گرفت که پیشینه ای در زندگی نامه نویسی داشتند. آنان علاوه بر بهره گیری از پرونده های پیش گفته، از منابع کتابخانه ها و مراکز اسنادی نیز استفاده کردند. نیز در صورت نیاز با خانواده و نزدیکان صاحب ترجمه مصاحبه هایی انجام دادند. حاصل کار که بر اساس منابع اصلی و به شیوه روشمند به نگارش در آمده، پیش از کارشناسی توسط اعضای گروه(یحیی آریا بخشایش، اکبر خوشزاد، محمد قبادی، جواد کامور بخشایش، جعفر گلشن روغنی) به دست چاپ سپرده شده است.

در ادامه، بخش«سالشمار» کتاب ارائه شده که در آن، رویدادهای مهم زندگی شخصیت مورد بحث در کتاب، سید محمدعلی داعی الاسلام با سه تاریخ؛ قمری، شمسی و میلادی ذکر شده است. به عنوان مثال: تاریخ تولد و نیز مرگ سید محمدعلی داعی الاسلام به این شکل درج شده است:

1295ق/1256ش/ 1878م: تولد در روستای نیارک از توابه لاریجان آمل...

1371ق/ 1330ش/ 1954م: مرگ در حیدرآباد دکن.

با گذر این بخش، مقدمه ای برای ورود به مبحث اصلی که همانا موقعیت زمانی و مکانی شخصیت مورد بحث در کتاب است، آورده شده که می گوید: پیشینه پیوندهای فرهنگی و تمدنی بین ایران و هندوستان به هزاره سوم پیش از میلاد می رسد. این ارتباط مستممر زمینه ساز مهاجرت ایرانیان به هند در طول تاریخ بوده است. بیشتر ایرانیان مهاجر از لایه های متوسط و بالای جامعه بودند که بسیاری از ایشان در امور اداری و حکومتی هندوستان مشغول کار می شدند.

یکی از دوره های مهم در تاریخ مهاجرت ایرانیان به هند دوره صفویه است که مهم ترین ویژگی آن مهاجرت اهل اندیشه و ادب و علم به هندوستان بود. این دوره از مهم ترین دوره های گسترش زبان فارسی در شبه قاره هند نیز به شمار می رود...

محمدعلی داعی الاسلام از جمله مهاجران ایرانی است که در دوره قاجار و هنگام انقلاب مشروطه به هندوستان مهاجرت کرد و منشاء اثر در آن دیار شد. وی، بعد از دو سال اقامت در بمبئی، به حیدرآباد نقل مکان کرد و سرانجام در همین شهر به دیار باقی شتافت. او کارنامه شایسته ای در عرصه فعالیت های علمی و فرهنگی از خود به جا گذاشت، به گونه ای که می توان داعی الاسلام را در شمار مهم ترین شخصیت هایی قرار داد که در قرن چهاردهم قمری در سرزمین هند در عرصه ادبیات فارسی فعالیت می کرد.

وی، که سال ها سمت استادی دانشگاه عثمانیه را به عهده داشت، در سایه حمایت مالی و معنوی حکومت نظام حیدرآباد،اثر مهم فرهنگ نظام را به دوستداران زبان و ادبیات فارسی عرضه کرد. آن چه در کتاب حاضر ارائه شده فقط گوشه ای از فراز و فرودهای زندگی داعی الاسلام است. در تدوین این اثر سعی بر آن بوده تا با تکیه بر مندرجات منابع دست اول و به ویژه، نوشته های داعی الاسلام، تصویری از شخصیت و خدمات وی ارائه شود.

مولف اثر در بخش«معرفی، نقد و بررسی منابع» نیز می گوید: منابع معدودی که درباره زندگی و خدمات علمی و فرهنگی داعی الاسلام به دست می دهند به دو گروه قابل تقسیم بندی اند: یک دسته از این منابع آثار مطبوعاتی و تالیفات علمی داعی الاسلام اند و دسته ای دیگر شامل اثار دیگران درباره وی است.

«نگاهی به زندگی داعی الاسلام» عنوان فصل اول کتاب است که شرح حالی از این شخصیت ماندگار را توضیح می دهد: سید محمدعلی لاریجانی، که حسنی نیاکی نیز نامیده شده، در سال 1295 هجری قمری در دهکده نیاک واقع در بخش لاریجان شهرستان آمل به دنیا آمد. نسب وی به سادات حسنی می رسد که پس از ولایتعهدی امام رضا(ع) عازم ایران شدند.

موضوع بعدی که از مباحث اصلی و داغ کتاب هم محسوب می شود،« از مناظره مذهبی تا لقب داعی الاسلام» نام دارد که در این باره شرح مفصلی را ارائه می دهد: تردد پر شمار مبلغان مسیحی و فعالیت های چشمگیر آنها در اصفهان در زمان قارجاریه در شرایطی صورت می گرفت که حوزه علمیه این شهر از اعتبار فراوانی برخوردار بود و علمای برجسته ای در این حوزه تدریس می کردند. با توجه به این جایگاه برجسته بود که در جمادی الاول 1320 قمری رئیس حوزه علمیه اصفهان، آقانجفی، و سایر علمای آن حوزه تصمیم گرفتند، با برپایی جلسات مباحث و مناظره مذهبی، به مقابله با مبلغان مسیحی و ابطال آراء آنان بپردازند. برای برگزاری  بهینه جلسات مباحثه مذهبی با مبلغان مسیحی، اداره ای به نام«صفاخانه» یا «دعوت اسلامیه» تاسیس شد. در ابتدا اداره «صفاخانه» در یکی از حجره های مدرسه صدر، که  محل سکونت داعی الاسلام بود، مستقر گردید؛ اما پس از مدتی به محله جلفای اصفهان که مرکز مبلغان مسیحی محسوب می شد، انتقال یافت...

جلسات مباحثات مذهبی، که به صورت پرسش و پاسخ میان«داعی اسلام» و «داعی مسیحی» در اصفهان برگزار می شد دو سال ادامه یافت. انتشار مشرح مذاکرات و مباحثات طرفین در مجله الاسلام، با استقبال گسترده مردم مواجه و باعث شهرت سیدمحمدعلی شد. حتی آوازه داعی الاسلام به تهران رسید و توجه مظفرالدین شاه (حک: 1314-1324ق/ 1896-1907م) را جلب کرد.

داعی الاسلام بعد از سفر حج، راهی هندوستان می شود و در آن جا هم فعالیت های مشابه اقدامات خود در اصفهان را ادامه می دهد:«داعی اسلام که مباحثه با مبلغان مسیحی را مشیت الهی و وظیفه مذهبی خود تلقی می کرد، دعوت ایرانیان مقیم بمبئی را پذیرفت و در هندوستان اقامت گزید.» ( ص 55)

داعی الاسلام در شهریور 1321 شمسی و به دنبال بازنشستگی از دانشگاه حیدرآباد بار دیگر به تهران آمد و تا آبان 1325 در ایران اقامت کرد. داعی الاسلام پس از حدود چهار سال اقامت در ایران،  در آبان ماه 1325، بار دیگر به حیدرآباد بازگشت و دیگر هیچ وقت فرصت دیدار از موطن و زادگاهش را نیافت. زیرا در 18 صفر 1371/ 26 آبان 1330/ 17 نوامبر 1951 در هفتادو چنج سالگی در حیدر آباد دکن در گذشت.

در بخش آثار، فهرست کاملی از آثار سید محمدعلی داعی الاسلام ارائه شده که در کنار آثار و مباحث علمی و مکتوب، نمونه هایی از اشعار وی نیز ضمیمه کتاب شده است. همچنین در بخش منابع و مآخذ، مولف کتاب منابع مختلفی را معرفی کرده است. آخرین بخش کتاب، اسناد و تصاویر است که در این بخش هم دو تصویر از چهره سید محمدعلی داعی الاسلام به همراه تصاویر از صفحه اول روزنامه های الاسلام و دعوه السلام منتشر شده است.

چاپ اول (1395) کتاب«سید محمدعلی داعی الاسلام» نوشته جمشید نوروزی در 116 صفحه، با شمارگان 2500 نسخه و قیمت 9000 تومان از سوی انتشارات سوره مهر چاپ و منتشر شده است.