پدیده مداحان لاکچری؛ آسیبی برای عزاداری
شهر قم همواره از محوری‌ترین شهرهای ایران در زمینه برگزاری هیئت‌های عزاداری و مذهبی بوده؛ شهری که طنین نواهای سنتی میاندارانش تا سال‌ها در مجالس سوگواری در شهرهای دیگر نیز طنین‌انداز می‌شده است. بساط نوکری دستگاه امام حسین(ع) قمی‌ها همیشه پس از عید غدیر پهن می‌شود و مسجد و حسینیه و کوچه و بازار و خیابان و.... شهر لباس‌های مشکی خود را از بقچه دل بیرون آورده و بر تن آذین می‌کنند. تکیه‌ها و حسینیه‌های قم از دیرباز همه مهاجران و رفتگان را در محرم چون دلربایی دل انگیز به خود جذب می‌کرد و هر که در هرجا می‌زیست در محرم به قم می‌آمد و بساط نوکری‌اش را در چهل اختران و شاه حمزه و سیدان و ... پهن می‌کرد.
مداحی‌های قدیم قم
حاج حسین صفری از مداحان نسل اول انقلاب است؛ او می‌گوید که مداحان نسل اول قم که امروز از آن‌ها به عنوان مداحان سنتی قم یاد می‌شود جملگی شاگرد مکتب حاجی مولوی بودند؛ همه آن‌ها مداحی و سبک خواندن و احترام به دستگاه و مخاطب و ادبیات و روضه اصیل را پای این مکتب آموخته بودند.
وی گفت: به همین دلیل است که این همه سال به خصوص در سال‌های پس از انقلاب کوچکترین مورد و حاشیه‌ای در مداحی مداحان این نسل وجود نداشت؛ این سبک با پیشگامی اساتیدی، چون مرحوم محلوجی و حاج علی خورشیدی و حاج اسدالله سلیمانی بعد‌ها امثال حاج حسن باقری و... شکل جدیدی به خود گرفت و نوگرایی نیز وارد سبک سنتی شد، ولی به دلیل اینکه آبشخور این سبک، سنتی و اصیل بود، نوگرایی هم اگر بود در همین سبک خلاصه می‌شد.
مداحانی که در این سبک می‌خواندند، حاصل چند صد سال شعر خوانی و سبک‌سازی و هیئت داری را با خود همراه کرده بودند؛ نواهای مداحان و سبک‌های سینه زنی چند دمه آن‌ها در قم مشهور بود؛ بخصوص چند دمه‌های مرحوم محلوجی که با نبوغ استثنایی وی در بداهه سرایی در مجلس همگان را به حیرت وا می‌داشت.
شهر قم همیشه صادر کننده مداحان جوان به شهرهای اطراف و اقصی نقاط کشور بود و همین سبک سنتی قمی که جذابیت‌های صوتی و معنوی بسیاری داشت با سبک خاص سینه زنی قمی به اقصی نقاط کشور رفت؛ مداحان قمی از بهترین مداحان کشور در زمان جنگ بودند و خاطرات دم‌های عاشورایی آن‌ها هنوز در ذهن رزمندگان آن روز‌ها باقی است.
دوران گذار هئیت‌های مذهبی قم
هیئت‌های محوری قم در مناطق مختلف این شهر پخش شده اند؛ هر ساله هزاران نفر در این مناطق با هیئت‌های محوری که سابقه چند صد ساله دارند به عزاداری مشغول هستند؛ در هر منطقه قم هیئت‌های سرشناسی حضور دارند که اوج آن‌ها در خیابان شهید دل آذر و چهارمردان و مناطق مرکزی قم وجود دارد.
ابوافضل آقایی یکی از هیئت داران قم هم در گفت: وگو با ما به این نکته اشاره کرد که قم همیشه بهترین هیئت‌ها را از حیث جمعیت و نظم برگزاری مراسم داشته است؛ این هیئت‌ها در ایام مختلف سال برنامه‌های خاص خود را داشته اند، ولی همیشه در ایام محرم با نظم آهنینی که برگرفته از بزرگان هیئت‌های مذهبی در قم بوده است حفظ کرده اند.
او گفت که اکثر این هیئت‌ها مجالس خود را به شکل چند مداحه و با سینه زنی‌های خاص قمی سنگین و زمینه و شور‌های آخر هیئت همراه می‌کردند؛ اکثر هیئت‌های قم در روز‌های عاشورا و تاسوعا اقدام به برگزاری دسته عزاداری می‌کنند که به حرم مطهر ختم می‌شود.
آقایی بیان کرد: مداحی در قم به شکل یک سبک اصیل وجود داشته است و مداحان علاوه بر قریحه مداحی و شعرخوانی دقت بسیاری در انتخاب شعر‌ها و سبک‌های خوانش داشته اند؛ در واقع این سبک، سبکی مشخص بود که کمتر کسی توان دخل و تصرف در آن را داشته است، زیرا تجربه ثابت کرده است این سبک، هم جذاب بود و هم کم حاشیه و بدون آسیب.
این میان دار و هیئت دار قدیمی قم گفت: امروزه مداحی‌ها با گذشته متفاوت شده است، ولی هیئت‌های اصلی قم از جمله چهل اختران و سیدان و شاه خراسان و تکیه حاج سید حسن و... اصالت قدیمی سبک سنتی را حفظ کرده‌اند و همین امروز نیز بسیاری از مردم و جوانان علاقه‌مند به حضور در این مراسم‌ها هستند.
خادم الرضا(ع) اولین جرقه تغییر نسل هیئت‌ها در قم
پس از حسینیه شهدا که تا سال‌ها و تا اواخر دهه هفتاد پس از هیئت‌های سنتی قم بزرگترین اجتماع مردمی قم را تشکیل می‌داد و هزاران نفر در این حسینیه واقع در بلوار 15 خرداد گردهم می‌آمدند، هیئت خادم الرضا (ع) که از آن به عنوان بزرگترین تشکل مردمی مذهبی کشور نیز یاد می‌شود در واقع جرقه تغییر سبک هیئت داری در قم را با نگاهی خاص به جوانان و دانش آموزان و دانشجویان آغاز کرد.
این هیئت ابتدا از دبیرستان امام رضا (ع) و با مدیریت آقای کاشی زاده در سطح مدرسه و سپس در منزل دانش آموزان به کار خود ادامه داد و با حضور پدیده مداحی آن روز‌های کشور یعنی حاج احمد واعظی در این محافل و همچنین ادامه کار هیئت در یک حسینیه دائمی در خیابان آذر نرسیده به سه راه بازار کار خود را رونق داد. روضه تاریخی این مداح در سالروز شهادت حضرت زهرا (س) آوازه این هیئت را کاست به کاست و نوار به نوار در سطح کشور افزایش داد و مردم قم نیز رغبت بسیاری برای حضور در این محفل داشتند.
در اواخر دهه 70 بود که برنامه‌های این هیئت به بزرگترین سالن ورزشی قم یعنی سالن شهید حیدریان قم با گنجایش چند هزار نفری منتقل شد و با مداحی حاج احمد واعظی تقریبا اکثر جوانانی که به دنبال هیئت‌ها و سبک‌های جدید بودند وارد فضای هیئت شدند و روز به روز به گسترش این هیئت نیز افزوده شد.
ورود نسل جدید مداحان نوگرا در قم از جمله حاج مهدی میرداماد و حاج مهدی سلحشور در اوایل دهه هشتاد و حضور برادران پناهیان در هیئت‌های جدیدی، چون اهل بیت (ع)، فاطمیون، هیئت رزمندگان اسلام و... بافت حضور مردم و به خصوص جوانان را در هیئت‌ها تغییر داد.
هیئت‌های مذهبی قم در اواسط دهه هشتاد دچار دگرگونی بافتی بسیاری شدند و در اوایل دهه نود با حضور مداحانی که جزو پرمخاطب‌ترین مداحان کشور نیز بودند این چالش به اوج خود رسید و انتقادات بسیاری را نیز به همراه داشت که حتی برخی از علما نیز به این مساله اعتراض کردند. در همین راستا نشست‌هایی نیز در قم برگزار شد تا به این آسیب رسیدگی شود.
آسیب‌های مداحان لاکچری
شاید مداح لاکچری عبارت درستی برای مداحی که در این دستگاه به نوکری می‌پردازد نباشد، ولی وقتی به کارکرد‌ها و رفتار‌های این گونه مداحان دقت می‌شود هرچه بیشتر به درستی سخنان رهبر انقلاب و مراجع نسبت به پرهیز از پرورش این روحیه در بین هیئت‌ها پی می‌بریم. این مداحان پس از ورود به قم و بسیاری از شهرهای دیگر شائبه‌های بسیاری را نیز با خود به همراه آوردند که اولین آن‌ها اخذ مبالغ میلیاردی بود؛ مبالغی که گاه و بیگاه تکذیب می‌شود و بعد‌ها به نوعی تایید.
اما در اینجا نیز یک نکته خود نمایی می‌کند که چه کسانی و با چه مجوزی زمینه حضور این مداحان را فراهم می‌کنند؟ یکی از بانیان دعوت از مداحان پر حاشیه، دلیل کار خود را جذب بیشتر جوانان به هیئت‌های مذهبی عنوان کرد، ولی هیچگاه از آسیب‌های این حضور سخنی به میان نیاورد!.
سوالی که در اینجا وجود دارد این است که آیا به قول این بانی، این حضور موجب جذب جوانان شده است؟ اگر از دید آماری و میزان سن جوانانی که در این مراسم (که با سبک قمی و سنتی کاملا تعارض دارد) نگاه کنیم می‌بنییم که در ظاهر ممکن است چنین امری صحت داشته باشد، ولی آیا اگر این مداح به قم نمی‌آمدند این جوانان نیز در مجالس عزاداری حضور نمی‌یافتند؟.
نکته دیگر اینکه برخی از این مداحان اجازات خاصی نیز از صاحبان مجلس می‌خواهند؛ از جمله اینکه حتما سیستم صوتی مراسم از طریق آن‌ها تامین شود؛ یعنی هیئتی که 30 میلیون هزینه سیستم صوتی را تامین کرده است باید سیستم خود را کنار گذاشته و سیستمی که برخی از این مداحان با خود می‌آورند را نصب کنند و قطعا هزینه خاص آن را نیز خواهند گرفت. از دیگر سوی افرادی نیز به عنوان زمینه‌خوان سبک‌های شوری در کنار آن‌ها حضور می‌یابند که هزینه‌های خاص خود را دارند.
نکته چهارم: حضور این مداحان در کنار جذب، یک آسیب بزرگ را متوجه فضای هیئت‌ها کرد و این آسیب نیز امسال رنگ و بوی بیشتری به خود گرفت؛ وقتی یک هیئت بزرگ از حضور یک مداح سرشناس خبر می‌دهد و در اول مراسم شب اول اعلام می‌شود که حضور این مداح منتفی شده است بیش از دو هزار نفر در وسط هیئت مراسم را ترک می‌کنند مشخص می‌شود که این آسیب تا چه حدی پیشرفته و خطرناک است.
نکته پنجم: این گونه مداحان نسبت به مداحان گذشته یک نقطه ضعف بزرگ و فنی دارند و آن هم عدم تسلط آن‌ها بر روضه خوانی و مقتل خوانی است؛ استفاده از مقاتل سده دوازده و سیزده که از ضعیف‌ترین مقاتل هستند و همچنین باز کردن روضه‌هایی که از سوی علما نیز نهی شده است از نکاتی است که این مداحان برای جبران ضعف‌های خود انجام می‌دهند؛ بسیاری از این مداحان روضه خوان نیستند و از ابتدای حضور در مجلس یک برگه یا دفترچه را باز می‌کنند و به اجرا می‌پردازند؛ پیش از حضور این افراد نیز یک مداح روضه خوان برای پرکردن این نقطه ضعف در نظر گرفته شده است تا مداح اصلی کمتر خسته شود.
مداحی‌های جدید؛ دوری از ارائه مفاهیم معرفتی و سیطره فضای احساسی
نکته ششم: یکی از آسیب‌های مداحی‌های سبک جدید دوری از ارائه مفاهیم معرفتی و سیطره فضای احساسی و شورانگیز است؛ زمانی که احساسات به حداکثر خود برسد مداحان برای دوری از فضای تکراری سعی می‌کنند مطالب جدید را وارد مداحی‌های خود کنند و همین عامل نیز باعث می‌شود که وزانت و صدق گفته‌های آن‌ها زیرسوال برود. همین مسایل کافی است که یک جوان با مراجعه ساده به تواریخ و نت و همچنین با ذکر یک شبهه ساده اعتقادات خود را متلزل ببیند و تشکیکی عمیق در وی ایجاد شود.
نکته هفتم: زمانی که هیئت‌ها مداح محور می‌شوند، به همان میزان حضور روحانیت نیز کمرنگ می‌شود؛ در حالی که علمای ما از دیرباز این هیئت‌ها را حفظ کردند و با خون دل و در سخت‌ترین شرایط تدین مردم را از همین طریق حفظ می‌کردند و هرجایی که از فضای علمی و معرفتی تهی شود، فضا برای بروز چنین رویکرد‌هایی باز می‌شود؛ وقتی یک جوان به عشق مداح سرشناسی در مجلس حضور یابد وقت خود را با حضور وی تنظیم می‌کند نه با سخنران و کل هیئت.
نکته هشتم: این مداحان بعضا از نظر خلقیات و روحیات نیز با مداحان نسل گذشته تفاوت بسیاری دارند؛ افتادگی و تواضع و مردم داری از خصوصیات برجسته مداحان نسل گذشته بود، زیرا آن‌ها به جای اینکه خود را در جایگاه مداح تعریف کنند خود را زیرمجموعه هیئت و به خصوص روحانی هیئت و علما تعریف می‌کردند و به همین دلیل باعث شده است.
البته نباید از ذکراین نکته غافل شد که آنچه در این بین بیان شد، نسبی است وگرنه بسیاری از این مداحان سعی می‌کنند که از چنین آسیب‌هایی جلوگیری شود و بسیاری از آن‌ها با دانش و مطالعه و مخلص هستند، ولی آنچه به عنوان آسیب مطرح شده است، نگاهی است که متاسفانه به حسب چند اتفاق که به یک جریان نیز مبدل شد جامعه مذهبی را دچار یک آسیب کرد و به همین جهت نیز علما در سال‌های گذشته نسبت به این خطر هشدار دادند که خوشبختانه بازخورد خوبی نیز داشت.
بدبینی نسبت به فضای عزاداری در بین مردم
نباید از حق گذشت که افزایش بی‌رویه و سرسام آور دعوت مداحان به مراسم عزاداری هم بار اضافی به برگزاری هیئت‌های مذهبی است و هم اینکه بدبینی خاصی نسبت به فضای عزاداری در بین مردم ایجاد کرده و باعث سواستفاده گسترده مخالفان مکتب و همچنین رسانه‌های معاند مذهبی و نظام اسلامی شده است.
در خاتمه باید گفت: تاکیدات رهبر معظم انقلاب ومراجع عظام تقلید و علما مبنی بر استفاده از فضای سنگین و با وقار روضه خوانی سنتی به حسب دوری از شکل گیری بدعت‌های عزاداری است که می‌تواند مثل جریان‌های فرهنگی صدر اسلام فضای گفتمانی این عرصه را به انحراف بکشد؛ سبک‌های سنتی دارای نظم، وقار، اتصال به جریان علم و روحانیت و علما و همچنین ارایه مطالب معنوی و ارتقای روحیات اخلاقی از جمله ادب و احترام به پیرغلامان و... بودند و به نوعی یک مکتب انسان سازی بودند، ولی زمانی که هیئت‌ها از چنین فضایی خالی شد و تنها سبک شورانگیز و ملودی‌های مداحی جای همه چیز را گرفت تاثیرات این فضا در محل دیگری رخ خواهند نمود.
منبع: خبرگزاری بین المللی قرآن