طهارت دست‌نیافتنی در تهران
در هر جای این شهر می‌توان نماز خواند؛ وقتی مساجد، به جز وقت اذان ظهر، بسته هستند چاره‌ای نیست. می‌توان در یک پارک روزنامه‌ای تمیز پهن کرد و نماز خواند. می‌توان در کنار خیابان، داخل کوچه، کنار ایستگاه مترو(که آن هم به جز وقت نماز نمازخانه‌اش بسته است)، داخل مغازه، محل کار و ... کلان‌شهر تهران، پایتخت یک کشور اسلامی، نماز خواند، البته اگر یک فرد سالم باشید.
اگر آقا باشید می‌توانید یک بطری کوچک بردارید وضو بگیرید و نماز بخوانید. اما خانم‌ها چه؟ می‌توانید هر جایی وضو بگیرید و نماز بخوانید؟ اگر مشکل کمردرد، پادرد، بیماری، معلولیت، سن بالا و ... داشته باشید چه باید بکنید؟
بیایید بهترین شرایط را در نظر بگیریم در مسجد باز است و شما می‌روید تا وضو بگیرید. اما لوازم همراه خود را چادر، کیف و وسایل خرید خود را کجا قرار می‌دهید؟ باید کفش و جورابتان را دربیاورید. اگر کودکی همراه داشته باشید چه باید بکنید؟ اگر کمردرد یا پادرد دارید و نمی‌توانید از سرویس بهداشتی ایرانی استفاده کنید، معلول هستید یا برحسب اتفاق پایتان شکسته است. اگر سالمند هستید و نیاز دارید برای وضو گرفتن به جایی تکیه دهید. اگر قدتان کوتاه است، اگر دختر یا پسر کوچکتان می‌خواهد همراه با شما وضو گرفتن را تمرین کند و ده‌ها اگر دیگر چه باید بکنید؟
وضوخانه یعنی چه و باید چه امکاناتی داشته باشد؟
گفته می‌شود ایران 72 هزار مسجد دارد، اما چند وضوخانه دارد؟ تاکنون در چند مسجد واژه وضوخانه را دیده‌اید؟ آیا تاکنون فکر شده است که یک وضوخانه مناسب برای یک مسجد باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد تا همه افراد، نه فقط افراد کاملاً سالم بتوانند از آن استفاده کنند؟ با نگاهی اجمالی به وضعیت مساجد تهران یک جمع‌بندی ساده می‌توان کرد: همه جا سرویس بهداشتی دارد، اما وضوخانه ندارد. وضوخانه یعنی محلی که افراد بتوانند با حفظ طهارت در آن وضو بگیرند. اما به نظر نمی‌رسد سرویس‌های بهداشتی تعبیه شده در مساجد بتواند این طهارت و ضرورت‌های اولیه گرفتن وضو را فراهم کند.
ارد بزرگ‌ترین و مجهزترین مساجد تهران که بشوید تعداد زیاد صندلی‌های نماز شما را متعجب خواهد کرد به خصوص اینکه می‌بینید نه تنها افراد بسیار مسن، بلکه افراد میان سال هم به دلیل مشکل کمردرد و پادرد توان ایستادن برای اقامه مهم‌ترین فریضه دینی خود را ندارند، اما وقتی داخل وضوخانه و سرویس بهداشتی همین مساجد می‌شوید می‌بینید که حتی یک سرویس بهداشتی (توالت فرنگی) مناسب برای استفاده این افراد وجود ندارد. این افراد چطور باید طهارت قبل از وضوی خود را داشته باشند؟ آیا مساجد فقط برای افراد کاملاً سالم ساخته شده است؟ و یا اقامه نماز و حفظ طهارت تنها با صندلی موجود در نمازخانه میسر است؟
سری به یکی از مساجد بزرگ داخل بازار تهران می‌زنیم. با مناره‌های بلند و گنبد فیروزه‌ای. مسجدی که استثنائاً از معدود مساجد همیشه باز تهران است، چراکه در منطقه تجاری قرار دارد و محل تردد مدام بازاری‌ها و مردم است. فضای داخل مسجد بسیار بزرگ و مناسب تعداد جمعیت مراجعه‌کننده است اما از کوچکی فضایی که برای گرفتن وضو اختصاص داده شده تعجب خواهید کرد. مسجد کاملاً تمیز است، اما هنگام وضو گرفتن به راستی نگران طهارت لباس خود می‌شوید. باید کفش و جورابتان را در بیاورید و مسح بکشید، ولی باید حسابی مراقب باشید مبادا به جایی مالیده شود یا تعادلتان را از دست بدهید، جوراب و وسایلتان را هم باید از خودتان آویزان کنید، اگر هم آویزی هست آنقدر نزدیک شیر آب است که باید مراقب باشید وسایلتان خیس نشود.
اینجا عملاً محل تردد تعداد زیادی از خانم‌هایی است که با فرزندان خود برای خرید می‌آیند اما محل سرویس‌های بهداشتی مسجد به حدی کوچک طراحی شده که عملاً مادران نمی‌توانند فرزندان خود را برای استفاده از سرویس بهداشتی همراهی کنند، از سوی دیگر در داخل مسجد اعلامیه‌ای نصب شده است که از مراجعان خواسته شده به دلیل حرمت مسجد پوشاک بچه خود را در داخل مسجد تعویض نکنند از آن عجیب‌تر اینکه تأکید شده این کار را در سرویس‌های بهداشتی هم انجام ندهند! این اعلام نشان می‌دهد تعداد زیادی خانم بچه‌دار قبلاً این کار را کرده‌اند و با اعتراض و ممانعت مسئولان مسجد مواجه شده‌اند و قدر مسلم دیگر پایشان را داخل مسجد نگذاشته‌اند.
سئولان مسجد نیاز را دیده و هیچ کاری نکرده‌اند
این بیانیه یعنی مسئولان مسجد نیاز مادران را دیده‌اند و می‌دانند اما هیچ کار عملی و منطقی برای رفع درست این نیاز انجام نداده‌‌اند. تنها صورت مسئله را پاک کرده‌اند اما چرا؟ در حالی که مدام عده‌ای از کم شدن مخاطبان مسجد سخن می‌گویند و هشدار می‌دهند و مسئولان هزاران راه‌کار برای بازگرداندن مردم به مساجد پیشنهاد می‌کنند، کسی عملاً به فکر رفع ساده‌ترین نیاز اولیه مردم در مسجد یعنی طهارت و راحت وضو گرفتن نیست؟
اگر مسئولان مسجد مثل مسئولان مساجد در قرون گذشته محور وجود مسجد را خدمت به مردم از همه اقشار می‌دانستند، قدر مسلم محلی را برای تعویض پوشک بچه‌ها اختصاص می‌دادند تا مادران هم به راحتی به مساجد تردد کنند. آنگاه می‌دیدند که تردد مادران و فرزندان و دعای خیرشان برای متولیان مسجد و نگاه خوبشان به وجود مسجد چه برکتی برای همه به ارمغان می‌آورد.
مشخصات وضوخانه
وضوخانه مساجد باید محلی برای نشستن و وضو گرفتن داشته باشد. محلی سکومانند که در مقابل آن شیر کوتاه و جایی مثل حوزچه تعبیه شده است که آب بر روی نمازگزار نپاشد و نمازگزار بتواند بدون نگرانی از دست دادن تعادل خود وضو بگیرد و مسح بکشد.
چنین محلی می‌تواند برای سالمندان، معلولان، کودکان و حتی افراد سالم که ممکن است هنگام مسح پا تعادل خود را از دست دهند بسیار مناسب باشد.
ساجد شهر تهران همانند محله‌هایش پایین و بالا دارد. البته گاهی مساجد بسیار مجهز و بزرگ در پایین شهر ساخته شده است، اما به راستی چرا تا این حد به وضوخانه مساجد در همه جای شهر بی‌توجهی شده است. این بی‌توجهی به حدی است که وضو گرفتن در سرویس‌های بهداشتی پاساژ‌های بزرگ تهران راحت‌تر از وضو گرفتن در بیشتر مساجد این شهر است، چراکه به نظافت این محل‌ها بیشتر توجه می‌شود و با خیال راحت از طهارت و تمیزی محل می‌توان وضو گرفت.
برخی از مساجد تهران به حدی مجهز هستند که حتی محلی امن برای تجمع در هنگام زلزله دارند، سالن‌های متعدد، آشپزخانه‌های بزرگ که برای مراسم‌های مختلف غذا تهیه می‌کنند، مغازه‌های متعدد که جزو رقبات مسجد محسوب می‌شوند و ... اما همین مساجد بزرگ برای تردد راحت معلولان و سالمندان به محل وضوخانه هیچ فکری نکرده‌اند! در این شهر اگر کاملاً سالم نباشی، حتی نمی‌توانی به راحتی وضو بگیری.
باید چگونه نقطه تمایز را بیافرینیم؟
شاید تنها و تنها تفاوتی که سرویس‌های بهداشتی مساجد تهران با سایر محل‌ها دارند این است که یک برگه در آن‌ها چسبانده شده و مثلاً توصیه شده است که هنگام گرفتن وضو چه دعا یا آیه و سوره‌ای را بخوانند اما آیا این کفایت می‌کند؟ قفل‌های همیشه خراب، شیرهای آبی که مدام چکه می‌کنند، کف خیس که تو را به شک می‌اندازد که آیا اینجا طهارت دارد یا خیر؟ وضعیت بهداشتی نامناسب و ... متأسفانه جزو ویژگی‌های برخی از وضوخانه‌های مساجد تهران است در حالی که سرویس‌های بهداشتی مجتمع‌های تجاری در تمیزترین حالت ممکن امکانات بهتری برای گرفتن وضو دارند.
چرا وضوخانه بسیاری از مساجد هم همانند خود مسجد (وضوخانه‌هایی که بیرون محوطه مسجد ساخته شده و در داخل مسجد نیستند) همیشه بسته هستند و کلید آن در دست خادم مسجد است؟ مگر نفس وجود مسجد، خدمت به مردم نیست؟ ده‌ها همایش و نشست برای بازگرداندن مردم به خصوص جوانان به مساجد برگزار می‌شود اما تاکنون هیچ مسئولی از خود نپرسیده آیا اصلاً مردم می‌توانند در مساجد وضو بگیرند تا بعد بتوانند وارد مسجد شده و نماز بخوانند.
و اما وضوخانه‌های مساجد بین راهی!
نکته عجیب در وضوخانه‌های مساجد بین راهی است. مساجدی که گاه بسیار بزرگ و با کاشی‌کاری‌های مجلل ساخته شده‌اند، اما وضوخانه آن‌ها روشویی ندارد بلکه با سیمان سکویی بلند و چند شیر در آن تعبیه شده که فاصله شیرهای آب از سکوی مجزا کننده به حدی زیاد است که عملاً باید خم شوی و وضو بگیری و قدر مسلم خیس خواهی شد؟ ای کاش بخشی از هزینه تجملات مسجد به طهارت وضوخانه آن اختصاص می‌یافت.
کارکرد حقیقی مسجد چیست؟ آیا چیزی به غیر از خدمت به خلق است؟ مساجد که دولتی شد، همین می‌شود. خادم و مسئولان مسجد اولویت را رفع بیشترین و ضروری‌‌ترین نیازهای مردم نمی‌بینند و نمی‌دانند.
وضوخانه مسجد باید کجا باشد؟ بیرون مسجد یا داخل آن؟ فضای آن برای خانم‌ها و آقایان باید چه تفاوتی داشته باشد؟ چه امکاناتی با توجه به نیاز خانم‌ها باید در بخش بانوان تعبیه شود؟ برای استفاده افراد سالمند و معلول چه امکاناتی باید در وضوخانه مسجد ایجاد شود؟ تهویه آن چگونه باید صورت گیرد؟ نحوه قرارگیری و فاصله شیرهای آب از هم چه قدر باید باشد؟ بچه‌ها کجا باید وضو بگیرند؟ و ... به همه اینها باید فکر کرد.
نسبت به تجربه‌های موفق گذشته پسرفت داشته‌ایم
در همین خصوص علی فروزانفر، مدیر مرکز معماری اسلامی، درگفت‌و‌گو با ایکنا؛ در پاسخ به این سؤال که آیا در معماری اسلامی به ساخت وضوخانه‌ها با ویژگی‌های متناسب با نیاز مردم فکر شده است؟ گفت: در ساخت وضوخانه‌ها در معماری سنتی ایران نکاتی وجود دارد که به آن فکر شده و نوعی از تجربیات موفق در معماری را شاهد هستیم. از سوی دیگر در معماری مدرن هم امکانات و توانمندی‌هایی در این حوزه وجود دارد، اما مشکلاتی در این حوزه وجود دارد که نه در معماری گذشته به آن پاسخ داده شده است و نه در معماری فعلی.
ی ادامه داد: بررسی این مسائل موجب می‌شود متوجه شویم نسبت به تجربه‌های موفق گذشته پسرفت داشته‌ایم و با توجه به امکانات و پیشرفت‌های صورت گرفته در معماری مدرن، اگر معمار به این نیازها و مشکلات فکر کند به راحتی می‌تواند آن‌ها را رفع کند اما از امکانات مدرن در این حوزه استفاده نشده است.
فروزانفر در خصوص تجربه‌های موفق معماری وضوخانه‌ها در معماری سنتی ایران، گفت: یکی از موارد فاصله‌ای است که وضوخانه‌ها از راهروی اصلی مسجد داشته‌اند. این فاصله‌ای بوده که وقتی فرد از سرویس بهداشتی به سمت صحن مسجد حرکت می‌کرده چند قدمی را بر می‌داشته که موجب می‌شده آلودگی و احتمالاً نجاست از کفش پاک و به داخل صحن مسجد منتقل نشود. به واسطه همین فاصله بوی نامطبوع سرویس‌های بهداشتی هم وارد محیط مسجد نمیشد.
ی ادامه داد: بحث دیگری که وجود داشت این بود که آبی که برای وضو استفاده می‌شد داخل چاه فاضلاب سرویس بهداشتی ریخته نمیشد و چاه مجزایی داشت. ویژگی‌های خاصی هم در مساجد برخی نقاط کشور وجود دارد که جالب توجه است از جمله وضوخانه‌های مساجد منطقه آذربایجان در ورودی مساجد ساخته نمیشد، بلکه بعد از وارد شدن به مسجد از قسمت دومی باید وارد وضوخانه شوید و الزاماً باید کفش خود را دربیاورد و از پاشویه‌ای رد شوید و پاهای خود را بشویید، بعد به سمت محل وضو وارد شوید و در نهایت به مسجد برسید که این روند موجب می‌شود بوی بد پا وارد مسجد نشود. طراحی چنین مسیری ذوق معمار و طراح را می‌طلبد که به این مؤلفه‌ها فکر کرده است.
مدیر مرکز معماری اسلامی تصریح کرد: اگر بنا باشد در کشور سازوکاری برای ساماندهی وضوخانه‌ها صورت گیرد باید مرکز رسیدگی به امور مساجد و متولیان امور مساجد به آن بپردازند؛ بالاخره باید از جایی این اتفاق شروع شود و به ویژه در ساخت مساجد جدید هم از تجربه‌های گذشته و هم از امکانات جدید بهره گرفته شود.
وی افزود: جزء جزء معضلات مسجد که بخشی از آن وضوخانه‌ها، کفش‌داری‌ها، تفکیک فضای آقایان و خانم‌ها و توجه به مسجد بخش بانوان (به ویژه اینکه بخش بانوان را طبقه بالا با امکانات کمتر می‌سازند و ... ) است باید مورد بررسی قرار گیرد. اگر یکبار مسجد طراز انقلاب اسلامی را تعریف و به جزئیات آن در اقلیم‌های مختلف فکر کنیم می‌توانیم طی پروسه زمانی دو ساله این معضلات را حل کنیم.
چه کسی مسئول وضوخانه است؟
اما چه کسی مسئول است؟ عملاً از هر یک از نهادهای مرتبط با مسجد در خصوص وضوخانه‌های مساجد سؤال شود، با وجود اینکه در جزئی‌ترین امور مساجد کشور از انتخاب امام جماعت و هیئت امنا گرفته تا انتخاب خادم و ... دخالت می‌کنند، خواهند گفت مساجد و ساخت مساجد، مردمی هستند و ما در این خصوص دخالتی نداریم. بر همین اساس به سراغ مجید شایسته، عضو هیئت مدیره مجمع خیرین مسجدساز رفتیم.
ویدر پاسخ به این سؤال که مشکلات طراحی مساجد کنونی در کشور چیست؟ گفت: متأسفانه در طراحی مساجد گاهی به مهم‌ترین نکته یعنی تعیین قبله توجه نمی‌شود. در حالی که اگر بحث قبله را به صورت صحیح در طراحی مورد توجه قرار دهیم قاعده و شکل طراحی مسجد کاملاً متفاوت خواهد شد، اما گاهی وقتی مسجد کاملاً طراحی و حتی ساخته شده مسئله تعیین قبله در آن مطرح می‌شود.
وی ادامه داد: مسئله دیگری هم که در طراحی مساجد جدید وجود دارد این است که محل اقامه نماز بانوان در طبقه بالا طراحی می‌شود اما با توجه به شرایط جسمی و اینکه اغلب کودکان همراه بانوان هستند باید قسمت بانوان در طبقه اول طراحی شود و اگر یک فضای بزرگ‌تر برای بانوان نیاز بود در طبقه بالا هم برای بانوان جوان‌تر محلی برای نماز طراحی شود.
اسم وضوخانه در مساجد به فراموشی سپرده شده است
این عضو هیئت مدیره مجمع خیرین مسجدساز مسئله سوم در طراحی مساجد را که باید مورد توجه قرار گیرد توجه به طراحی وضوخانه‌ها عنوان و اظهار کرد: متأسفانه اسم وضوخانه در مساجد به فراموشی سپرده شده است و همه سرویس بهداشتی می‌سازند.
وی ادامه داد: در طراحی وضوخانه‌ها در مساجد جدیدی که می‌سازیم تلاش می‌کنیم در دسترس و در نزدیکی ورودی مسجد باشند که اگر زمانی لازم است مسجد بسته باشد و فقط وقت نماز باز شوند، مردم بتوانند از این محل‌ها استفاده کنند. بر همین اساس پیش‌بینی ما این است که هم از داخل مسجد و هم از خارج مسجد این وضوخانه‌ها در داشته باشند تا از بیرون مسجد هم به آن دسترسی وجود داشته باشد.
شایسته با تأکید بر اینکه به طراحان توصیه می‌شود که وضوخانه و سرویس بهداشتی را در زیرزمین طراحی نکنند، گفت: البته نگفتیم اصلاً در زیرزمین وضوخانه وجود نداشته باشد، بلکه توصیه شده این وضوخانه‌های زیرزمین مکمل سرویس‌های بهداشتی طبقه همکف باشد که افراد سالمند از آن‌ها استفاده می‌کنند و حتماً باید سرویس‌های بهداشتی توالت فرنگی داشته باشند.
ی در پایان گفت: حتی در مساجدی که زمین بزرگ‌تری دارند پیش‌بینی کرده‌ایم که اگر در مسجد فقط در زمان اقامه نماز باز می‌شود، فضای 12 تا 15 متری مفروش و تمیزی در ابتدای مسجد با درب مستقل وجود داشته باشد که مردم در طول روز مواقعی که مسجد بسته است بتوانند از این اتاق برای اقامه نماز استفاده کنند.
اینجا تهران ام‌القرای جهان اسلام، طهارت و پاکی دغدغه مؤمنین؛ نقطه بی‌تفاوتی مسئولان.
انتهای پیام