بخت آزمایی؛ بختکی که زاده امروز نیست
بخت آزمایی و گسترش شرط بندی‌های آنلاین، مسئله‌ای نیستند که یک شبه به وجود آمده باشد و برای تحلیل ریشه‌ای آن، باید نگاهی به تاریخچه طولانی بخت‌آزمایی، قمار و شرط‌بندی در ایران معاصر داشت.
بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهند ریشه‌های پدیده «پیش‌بینی‌های آنلاین» و «شرط‌بندی اینترنتی» را باید در تاریخ طولانی و مستمر سازوکار «بخت‌آزمایی» در کشور جست‌وجو کرد. واقعیت آن است که بخت‌آزمایی هر بار در شکل و شمایلی تازه، چهره‌ای جدید از خود را نشان می‌دهد و با جذب سرمایه‌های کوچک و بزرگ در پایان یک روند، ضرر و زیان‌های مالی عظیمی برجای می‌گذارد.
از چهارشنبه‌های خوشبختی تا کازینوهای خارجی
هرچند «قمار» و «شرط‌بندی» در قوانین اسلامی حرام محسوب می‌شوند، اما در دوران پهلوی اول و دوم بود که برای اولین بار یک شیوه‌ی غربی شرط‌بندی، تحت عنوان «بلیت بخت‌آزمایی» در کشور اجرا شد. حکومت پهلوی ضمن توزیع و انتشار بلیت‌های بخت‌آزمایی، مدعی بود که افراد به صورت تصادفی می‌توانند برنده جوایز قرعه‌کشی حاصل از این بخت‌آزمایی شوند و عواید حاصل از آن نیز صرف پروژه‌های ملی همچون بازسازی آرامگاه فردوسی خواهد شد. انتشار بلیت‌های بخت‌آزمایی با تصویر آرامگاه فردوسی در سال ۱۳۱۳، با همین هدف صورت پذیرفتند.
در دوران پهلوی دوم انتشار نظام‌مند بلیت بخت‌آزمایی گسترش یافت و از سال ۱۳۴۱ تا ۱۳۵۶، بلیت‌هایی تحت عنوان «بلیت‌های اعانه ملی» یا «بخت‌آزمایی» به فروش می‌رسیدند. این در حالی بود که مراجع تقلید در آن زمان با فروش چنین بلیت‌های مخالف بوده و آن را مصداق قمار می‌دانستند. در همان زمان در کشور، برنامه‌های قرعه‌کشی در بانک‌ها، شرکت‌های فروشنده کالا و مانند آن نیز برگزار می‌شدند و برخی از علما با این نوع از قرعه‌کشی نیز مخالف بوده و آن را نوعی قمار تلقی می‌کردند، زیرا در این گونه اقدامات نیز نفس قمار و آزمودن بخت، یعنی صرف مبلغی برای شرکت در فرایندی تصادفی برای بدست آوردن مبالغی بیشتر، صورت می‌پذیرد.
در همین دوران بود که برنامه‌هایی جدی برای ایجاد قمارخانه با سرمایه‌گذاری‌های خارجی ارایه شد و مقامات وقت، هدف از ایجاد چنین قمارخانه‌ها یا «کازینوها» را جذب سرمایه‌گذاری خارجی و گردشگر اعلام می‌کردند. با این حال چنین اقداماتی با ارزش‌های اسلامی سازگار نبود و برخی از شهروندان نیز با شرکت در این بخت‌آزمایی‌ها، پول‌های خود را از دست می‌دادند.
آزمون بخت در رختی دیگر
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، هرگونه شرط‌بندی و قماری حرام اعلام شد و در پی آن قمارخانه‌ها تعطیل شدند. با این حال پس از ۱۳۷۰ به بعد، بخت آزمایی در پوشش‌های جدید، به کار خود ادامه داد. از یک سو بانک‌ها، به صورت گسترده و ماهانه اقدام به قرعه‌کشی و اهدای جوایز می‌کردند و از سوی دیگر بسیاری از کسب و کارها، از کارخانه‌های تولید مواد خوراکی گرفته تا شرکت‌ها فروشنده لوازم خانگی، اقدام به قرعه‌کشی و اهدای جوایز مختلف کرده و شکلی از آزمودن بخت را به کار می‌گرفتند. اگرچه در طی سال‌های گذشته و با تغییر شرایط اقتصادی کشور، از میزان چنین قرعه‌کشی‌هایی کاسته شده است و شرکت‌های بازرگانی اغلب ترجیح می‌دهند از روش ارائه تخفیف به جای روش قرعه‌کشی و اهدای جایزه، برای جلب مشتری و فروش بیشتر استفاده کنند، با این حال به نظر می‌رسد بساط قرعه‌کشی و بخت‌آزمایی از فضای اقتصادی و اجتماعی کشور، همچنان وجود دارد.
در همین دهه و با انتشار برگه‌های موسوم به «ارمغان بهزیستی»، صورت جدیدی از بخت‌آزمایی وارد عرصه اجتماعی شد. هرچند شکل ظاهری فروش برگه‌های ارمغان بهزیستی متفاوت با بلیت بخت‌آزمایی بود و اعلام شد که عواید فروش این بلیت‌ها به نیازمندان اعطا خواهد شد، اما برخی از علمای برجسته، به شدت با فروش این بلیت‌ها اعلام مخالفت کرده و گفتند که میان این برگه‌ها و بلیت بخت‌آزمایی تفاوتی وجود ندارد و به دلیل همین مخالفت‌ها بود که در نهایت فروش این برگه‌ها متوقف شد.
انتشار گسترده برگه‌های شرط‌بندی و پیش‌بینی مسابقات که در اصطلاح عمومی «توتو» خوانده می‌شود، به ویژه در برخی استان‌های شمالی کشور، صورت دیگری از همین شکل بخت‌آزمایی‌ها است که با وجود ممنوعیت‌های رسمی و مقابله مسوولان انتظامی و قضایی، همچنان جسته و گریخته، ادامه می‌یابد.
صدا و سیما و حکایت ستاره- مربع‌ها
در طی سال‌های گذشته، مسابقات متنوع صدا و سیما و اهدای جوایز به شیوه‌های مختلف در این مسابقات، پرسش‌های فراوانی را درباره ارتباط میان بخت‌آزمایی و برنامه‌های تلویزیونی ایجاد کرده است. سال‌ها است که مسابقات تلویزیونی به شیوه‌های مختلف و قابل انتقاد، به اهدای جوایز مشغولند. در اغلب این برنامه‌ها، از افراد خواسته می‌شود تا پس از پاسخ به چند سوال به نسبت آسان، جایزه خود را به صورت تصادفی از میان جوایز موجود انتخاب نمایند و اتفاقاً همین بخش انتخاب جایزه به صورت تصادفی توسط مخاطب است که به عنوان بخش اصلی مسابقات تلویزیونی برجسته می‌شوند. این مسابقات زمانی شکل واقعی یک بخت‌آزمایی و شرط‌بندی را پیدا می‌کنند که بدانیم شهروندان برای شرکت در برخی از این مسابقات باید مبالغی را پرداختند کنند با این امید که پس از شرکت در مسابقه، مبالغ بیشتری را برنده خواهند شد.
با گسترش شبکه‌های تلفن همراه صورت دیگری از بخت‌آزمایی نیز از سوی صدا و سیما پیگیری شد که به آن شیوه «ستاره-مربع» گفته می‌شود. در این شیوه افراد با ارسال پیامک به برنامه‌های مختلف، که بالطبع برای آن‌ها هزینه‌هایی را در بر دارد، می‌توانند در قرعه‌کشی‌های مختلفی شرکت نمایند. قرعه‌کشی‌هایی که هرچند با حمایت اسپانسرها صورت می‌پذیرد، اما در عین حال پرسش‌های بسیاری را برمی‌انگیزد و بسیاری از مراجع و علما با این شیوه برگزاری مسابقه، اعلام مخالفت کرده‌اند. این در حالی است که صدا و سیما به عنوان یکی از مراکز فرهنگی و تبلیغاتی در نظام جمهوری اسلامی ایران، بایستی توجه بسیاری بیشتری به این شیوه برگزاری مسابقات نماید و مانع از تبدیل این مسابقات به شکل جدیدی از شرط‌بندی شود.
گستره‌ی استفاده از شیوه موسوم به ستاره-مربع‌ها تا جایی گسترش یافته است که «محمد جواد آذری جهرمی» در آذرماه سال ۱۳۹۷، از ستاره-مربع‌ها با اصطلاح «قمارخانه‌های آنلاین» یاد کرد و از مشکلاتی که این قمارخانه‌های آنلاین برای مردم ایجاد کرده‌اند، به شدت انتقاد کرد.
از قمارخانه‌های زیرزمینی تا شرط‌بندی‌های عجیب
شرط‌بندی و قمار در ایران امروز، چهره‌ای زیرزمینی و بی‌رحم نیز دارد. گزارش‌های متعدد خبرگزاری‌ها، روزنامه‌ها و رسانه‌ها نشان از آن دارد که قمارخانه‌های زیرزمینی، تبدیل به محلی شده‌اند که به ویژه اقشار مرفه و بسیار ثروتمند، با حضور در آن به قمار و شرط‌بندی مشغول شده‌اند و با وجود برخوردهای مراجع قضایی با این قمارخانه‌ها زیرزمینی، هنوز نمی‌توان از ریشه‌کنی این قمارخانه‌ها سخن به میان آورد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که گردانندگان این قمارخانه‌های زیرزمینی و ممنوع، برنده اصلی بازی هستند و درآمدهای بسیار بالایی از این راه به دست می‌آورند. کار و کسب این قمارخانه‌ها به اندازه‌ای است که آنان برای پنهان ماندن هرچه بیشتر از نیروهای کار غیرقانونی خارجی استفاده می‌کنند و بدین ترتیب تلاش می‌کنند تا ردپای اقدامات خود را بپوشانند. در عین حال این مراکز زیرزمینی تبدیل به محلی شده‌اند که در آن انواع مواد مخدر و مشروبات الکلی نیز مصرف می‌شود و در نتیجه، قمارخانه‌های زیرزمینی، مکانی شده‌اند که می‌توان گفت آسیب‌های اجتماعی متعدد در آن جمع شده‌اند.
قمارخانه‌های زیرزمینی تنها شکل قمار غیرقانونی در کشور نیستند. روش‌های دیگری برای قمار در کشور وجود دارد که بعضی از آن‌ها به نظر عجیب و غریب می‌رسند. از شرط‌بندی بر روی مبارزه سگ‌ها تا جدال خروس‌ها، از جمله دیگر شیوه‌هایی هستند که افراد ضمن مشارکت در نوع خطرناکی از حیوان‌آزاری، دست به قمار می‌زنند.
قمار آنلاین، آخرین حلقه زنجیره‌ی بخت‌آزمایی
قمار آنلاین، جدیدترین شیوه انجام قمار است که در طی چند سال گذشته، باعث شده است تا برخی شهروندان اموال خود را از دست بدهند. قمار آنلاین تنها مختص به ایران نیست و بسیاری از کشورها، درگیر معضلاتی هستند که بر اثر مشارکت شهروندان در این شکل جدید از قمار ایجاد شده است.
هرچند اصل قمار در فرهنگ ایرانی و اسلامی ممنوع و مطرود است، اما گردانندگان قمارخانه‌های آنلاین، اغلب از طریق اصطلاح «پیش‌بینی» برای این تارنماها نوعی از مشروعیت ظاهری را به همراه می‌آورند تا نشان دهند که این فعالیت صورتی موجه و قانونی دارد یا دستکم غیرشرعی نیست. واقعیت آن است که اجرای برخی شیوه‌های مشابه برای پیش‌بینی نتایج مسابقات ورزشی در شبکه‌های تلویزیونی کشور، زمینه را برای ایجاد تصور قانونی بودن این فعالیت در اذهان شهروندان ایجاد کرده است و نمی‌توان انتظار داشت زمانی که سازوکار بخت‌آزمایی، قرعه‌کشی و پیش‌بینی در بسیاری از عرصه‌های اجتماعی وجود دارد، بتوان به سادگی شهروندان را قانع کرد که شرکت در فعالیت‌های یک تارنمای پیش‌بینی، ممنوع یا غیرشرعی است.
شرط‌بندی و قمار آنلاین، آخرین حلقه از زنجیره‌ی شرط‌بندی، پیش‌بینی و به عبارت دقیق‌تر، بخت‌آزمایی در کشور است. مقابله با شرط‌بندی و پیش‌بینی‌های آنلاین، نیازمند تجدید نظر در کلیت سازوکارهای متنوع و پیچیده بخت‌آزمایی موجود در کشور است و تنها زمانی می‌توان با صورت‌های خطرناک و آسیب‌زای بخت‌آزمایی مقابله کرد که ساختار کلی بخت‌آزمایی و حتی نمونه‌های کمتر عیان، اما گسترده‌ی آن را از عرصه عمومی کنار گذاشت.