آيا موسيقي‌‏هاي عرفاني يا اشعار عارفانه مي‌تواند ما را به خدا نزديک‏تر کند؟

صدای شیعه: پايگاه اطلاع‌رساني بنياد بين‌المللي علوم وحياني، بياناتي از آيت‌الله جوادي آملي درباره اينکه «آيا موسيقي کمال انساني را در پي دارد يا باعث سقوط سالک مي‌شود؟» منتشر کرده است که در پي مي‌‌آيد.

انسان داراي بينش و گرايش است. از نظر بينش و علم، بسياري افراد امکان ترقي دارند؛ يعني اين استعداد در ما وجود دارد که خوب و بد را بفهميم. اين استعداد با درس و بحث شکوفاتر مي‏شود. همه ما در مسئله فهم خوب و بد، در يک مرز مشترک قرار داريم؛ يعني هم بدها را به خوبي تشخيص مي‏دهيم و هم خوبها را.

* انسان‌ها در برابر بد و خوب گرايش يکساني نداريم. ما به کارهاي خوب گرايش کامل داريم

اما در حوزه گرايش، ما انسان‌ها در برابر بد و خوب گرايش يکساني نداريم، ما به کارهاي خوب گرايش کامل داريم و به کارهاي بد هيچ گرايشي نداريم، پس بينش ما به بد و خوب يکسان است؛ اما گرايش ما به آنها اين‏گونه نيست؛ براي مثال ما غذاي خوب و بد يا سودمند و زيانبار را به صورت يکسان تشخيص مي‏دهيم و تشخيص ما درباره هر دو يکسان است؛ اما گرايش دستگاه گوارش ما به هر دو يکسان نيست، دستگاه گوارش غذاي خوب را به راحتي هضم مي‏کند؛ امّا غذاي مسموم را تحمل نکرده، با تهوع پس مي‏زند. اين رفتار در روح انسان هم وجود دارد. روح اخلاق خوب و بد، عدل و ظلم، امانت و خيانت، و صدق و کذب را به صورت يکسان تشخيص مي‏دهد؛ اما به همه اينها گرايش يکسان ندارد؛ يعني به عدل، امانت و صدق گرايش دارد، به همين دليل، وقتي کودکي براي نخستين بار دروغ مي‏گويد، بدنش مي‏لرزد؛ ولي هنگام راستگويي با شجاعت حرف مي‏زند.
براي تنظيم دستگاه بينش و دانش (عقل نظري)، بايد راه‌هاي برهاني، نظير فلسفه ، حکمت، کلام و عرفان را بپيماييم و براي تنظيم گرايش (عقل عملي)، بايد کارهاي عملي را پي‏بگيريم.
«عقل عملي» همه تصميم‏گيري‌هاي گرايشي انسان را بر عهده دارد و کارهايي نظير عزم، اراده، محبت، اخلاق، نيت و... را مديريت مي‏کند. اگر اين مدير به درستي تربيت شود، در برابر فتواهاي عقل نظري خضوع مي‏کند؛ يعني براي انجام هر کار از عقل نظري فتوا مي‏گيرد؛ ولي اگر اين مدير به درستي تربيت نشود، خودسري کرده، از مرکز فرهنگي خود که عقل نظري و دانش است، استفتا نمي‏کند و به عکس از زيرمجموعه خود که شهوت و غضب است، نظر مي‏خواهد و بر اساس ميل آنها عمل مي‏کند. بدين ترتيب، عقل عملي ديگر مدير نيست، بلکه شيطان است. براي آنکه اين مدير هدايت شود، راههاي فراواني وجود دارد. يکي از راههاي هدايت، چنان که در دعاي شريف کميل آمده است: «وسلاحه البکاء»، اشک، آه و گريه است که اسلحه دروني مؤمن است.

* اما بايد بکوشيم از نواختن به خواندن اشعار منتقل شويم، چون نواختن، نرمش و اشک کاذب به وجود مي‏آورد

بنابراين، اگر باطن مؤمن به سلاح اشک و ناله مسلح باشد، در مقابل خواسته‏هاي غضب و شهوت مي‏ايستد و از آنها پيروي نمي‏کند، در غير اين صورت، طبق ميل خشم و شهوت تصميم مي‏گيرد. برخي مي‏گويند: من هر کار بخواهم انجام مي‏دهم و به کسي کاري ندارم؛ يعني اين انسان از مرکز فرهنگي روح پيروي نمي‏کند و در پي ارضاي خواسته‏هاي شهوت و غضب است. اگر عقل عملي کسي با دعا، مناجات و گريه سر و کار داشته باشد، نرمش صادق مي‏يابد و از عقل نظر پيروي مي‏کند و بر خلاف رضاي خدا کاري انجام نمي‏دهد. خواندن و گفتن شعرها يا نثرهاي دلپذير، در نرمي عقل عملي بسيار مؤثر است.

* موسيقي عرفاني ممکن است اشکي را به همراه بياورد اما آن اشکي کاذب است

ما بايد بکوشيم از نواختن به خواندن اشعار منتقل شويم، چون نواختن، نرمش و اشک کاذب به وجود مي‏آورد. همان‏طور که خنده صادق و کاذب وجود دارد، گريه صادق و کاذب هم وجود دارد: گاه انسان با يک طنز ادبي ظريف مي‏خندد که خنده‏اي صادق است. گاهي هم با قلقلک مي‏خندد که کاذب و بي‏ارزش است. گريه هم اين‏گونه است: گاه انسان براي مظلوميت امام حسين(عليه‌السلام) گريه مي‏کند. گاهي هم با مارش عزا ، بي‏آنکه متوفا را بشناسد، اشک مي‏ريزد که اشکي کاذب است. موسيقي ممکن است چنين خطري داشته باشد؛ يعني اشکي کاذب به همراه بياورد و ما خيال کنيم که در عقل عملي ما نرمش ايجاد کرده است. اين مشکل موسيقي‏هاي به اصطلاح عرفاني است. ساير موسيقي‏ها هم مسلماً مخرب و مخدراند و موجب نافرماني عقل عملي از عقل نظري مي‏شوند و انسان را در دام گناه مي‏افکنند. مرحوم الهي قمشه‏اي مي‏فرمود: من شعري درباره نَيازُردن مور سرودم که برخي آن را از شعر جناب فردوسي ظريف‏تر مي‏دانند.

فردوسي فرموده است:
ميازار موري که دانه‌کش است / که جان دارد و جان شيرين خوش است
و مرحوم الهي قمشه‏اي مي‏فرمايد:
هرکس که دلي دارد يک مور نيازارد / کان مور هم از دلبر، دارد اثري بر دل
سپس فرمود: زماني به خراسان رفته بودم و در آنجا با انجمن ادبي خراسان ملاقاتي داشتم، در آن ديدار دو غزل از خود به آنها تقديم کردم تا در اين باره که کدام غزل از جواني و کدام يک در پيري سروده شده، داوري کنند و آنها کاملاً وارونه داوري کردند. گفتند: پس چرا شور و عشق در سروده ايام پيري شما بيشتر است. گفتم: بايد به همين صورت باشد. شاعر هرچه پيرتر شود، عاشق‏تر مي‏شود. در جواني شور و عشقي خام دارد و در پيري مي‏فهمد که معشوق حقيقي کيست.

انسان هرچه بالاتر مي‏رود، حرف‌هايش عاشقانه‏تر و شورانگيزتر مي‏شود. آن‏گاه همان طور که در قدم نخست نواختن را رها کرد، در گام بعدي خواندن را هم کنار مي‏نهد. البته خواندن، اگر غنا نباشد، از بهترين نعمتها است. اگر مي‏خواهيد در بهشت از صوت خوش داود(عليه‌السلام) (قاري بهشت)بهره‏مند شويد، بايد از گوش خود مواظبت کنيد تا هر چيزي را نشنود. در اين صورت، در گام سوم به جايي مي‏رسيد که وقتي اشعار يا مطالب اخلاقي عرفاني را مطالعه مي‏کنيد، اشک از ديدگانتان جاري مي‏شود.