استهلال در ایران و عربستان; یک ماه و چند روایت!

صدای شیعه: از آنجا که رویت هلال ماه تنها نشانه برای شروع و پایان ماه مبارک رمضان در دین اسلام می باشد، یکی از مسایل مهم و البته بحث برانگیز در آغاز و پایان ماه مبارک رمضان برای مسلمانان، بحث استهلال ماه می باشد. در واقع در ارتباط با راه های ثابت شدن اول ماه و در باب حجیت شرعی محاسبات علمی منجمین نظرات متفاوتی بین علما و مراجع دینی در کشورهای مختلف وجود دارد. اما وجود اختلاف ها بر سر شروع ماه‌های قمری در میان کشور‌های اسلامی‌موضوعی است که سوالات زیادی را در اذهان مردم ایجاد می‌کند و از چند زاویه قابل بحث می‌باشد. علت اصلی وجود اختلاف در شروع ماه‌های قمری در بین امت اسلامی‌چیست؟ چرا گاهی چند کشور کوچک و همسایه در اعلام آغاز ماه‌های قمری وحدت نظر ندارند؟ چرا تقویم کشور عربستان سعودی معمولا یک روز و گاهی هم دو روز با تقویم ‌ایران اختلاف دارد؟ این‌ها پرسش‌هایی هستند که گاهی فکر ما را به خود مشغول و ابهاماتی را در ذهن ما ایجاد می‌کند. در کشورهای اسلامی ‌معیار‌های مختلفی جهت اعلام آغاز ماه‌های قمری دارند؛ بعنوان نمونه معیار لیبی و عربستان در اعلام آغاز و پایان ماه صرفا محاسباتی است، بدین معنا که در کشور لیبی مبنای آغاز ماه قمری وقوع مقارنه ماه و خورشید قبل از طلوع فجر می‌باشد و به این ترتیب فردای روزی که مقارنه قبل از طلوع فجر اتفاق بیفتد آغاز ماه قمری خواهد بود. (مقارنه زمانی است که ماه و خورشید کمترین فاصله ظاهری را از دید ناظر زمینی دارند). عربستان سعودی دو شرط را برای اعلام روز اول ماه لازم می‌داند: 1)مقارنه قبل از غروب خورشید روی دهد. 2)ماه در مکه مکرمه پس از خورشید غروب کند. (چه بسا رویت هلالی از نظر علمی‌ و تجربی کاملا محال باشد ولی دو شرط بالا را داشته باشد؛ برای نمونه؛ اگر پس از سپری شدن مقارنه، ماه تنها یک دقیقه پس از خورشید غروب کند، طبق تقویم ام‌القرا (تقویم رسمی‌ کشور عربستان سعودی) فردای آن روز آغاز ماه قمری خواهد بود.). تعدادی از کشور‌های اسلامی ‌نیز شرط رویت هلال را برای اعلام آغاز ماه لازم می‌دانند و متأسفانه برخی کشور‌ها نیز معیار مشخصی ندارند و هر بار به گونه‌ای آغاز ماه را اعلام می‌کنند. اما مسلمانان در بسیاری از کشورهای غیر اسلامی‌ مانند ایتالیا فرانسه، هلند، سوئد و...محاسبات نجومی ‌را مبنای آغاز ماه قمری و اجرای مراسم مذهبی خود قرار می‌دهند. اما تقویم رسمی ‌در کشور ما توسط شورای مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و بر اساس نظرات فقهی مقام معظم رهبری استخراج می‌شود. از نظر مقام معظم رهبری رویت هلال با چشم شرط است و استفاده از ابزار اپتیکی همانند دوربین دوچشمی ‌و تلسکوپ نیز منعی ندارد. به این ترتیب با مقایسه معیار جمهوری اسلامی ‌ایران با معیار عربستان سعودی بروز یک روز اختلاف در آغاز ماه‌های قمری قابل توجیه است. اما در این میان بسیاری از کشور‌های عربی و اسلامی ‌برای اعلام آغاز ماه‌های قمری از کشور عربستان سعودی تبعیت می‌کنند. این پیروی غیر علمی‌ آن هم از سوی کشور‌هایی که مرزهایشان کیلومتر‌ها با عربستان سعودی فاصله دارد جای بسی شگفتی است.
طی سالهای گذشته وجود اختلاف های جدی در استهلال ماههای رمضان و شوال موجب شده تا در میان مردم این مسئله بطور جدی مطرح شود که پشت پرده تفاوت های یک روزه میان ایران و عربستان برسر اعلام آغاز ماه مبارک رمضان و عید سعید فطر چیست، آیا این تفاوت ها به اختلاف معیار که در بالا به آن اشاره شد بر می گردد، یا که نه مسئله دیگری مطرح است؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت که اگر چه اختلاف معیار در ایران و عربستان برای محاسبه تعیین اول و آخر ماه مبارک رمضان وجود دارد. اما همه چیز به اختلاف معیار‌ها ختم نمی‌شود. در سال‌های اخیر شاهد اتفاقات عجیب و شوکه‌کننده‌ای در اعلام آغاز ماه‌های مهم قمری از سوی کشور‌های اسلامی‌ به ویژه عربستان سعودی بوده‌ایم که مراسم حج، زمان عید قربان و عید فطر را کاملا تحت تأثیر خود قرار داده است.گاهی این اتفاقات نادر سبب پیدایش اختلاف دو روزه، در تقویم ایران و عربستان شده است.
در آستانه حلول ذیحجة‌الحرام 1425/(1384) در حالی که غروب روز دوشنبه دهم نوامبر 2005 ماه در مکه سه دقیقه قبل از خورشید غروب می‌کرد و بنابر این طبق تقویم رسمی‌ عربستان سعودی فردای آن روز آخرین روز ذیقعده اعلام شده بود، ناگهان شورای عالی قضایی عربستان سعودی (که مهم‌ترین مرجع اسلامی و تصمیم گیری در این زمینه در کشورهای سنی مذهب است) با تغییر موضع قبلی خود اعلام کرد؛ با توجه به این که هلال ذیحجه در غروب روز دوشنبه توسط چند شخص مورد اعتماد رویت شده است، سه‌شنبه آغار ماه ذیحجه خواهد بود! این در حالی است که با استفاده از محاسبات ساده نجومی ‌این گزارش نامعتبر به راحتی رد می ‌شد، زیرا در گزارش این افراد آمده بود که هلال را پس از ادای نماز مغرب و حدود بیست دقیقه پس از غروب خورشید به راحتی دیده‌اند، ولی محاسبات نجومی ‌به روشنی نشان می‌هد که در آن زمان ماه زیر افق بوده و لذا رویت آن محال بوده است. بلافاصله پس از اعلام این تغییر عجیب در تقویم رسمی ‌عربستان و به دنبال آن تغییر در مراسم حج، کارشناسان، منجمان و صاحب نظران کشور‌های عربی و اسلامی‌ مراتب اعتراض شدید و تعجب خود را از این اقدام عربستان اعلام داشتند، این خبر در رسانه‌ها بازتاب گسترده‌ای پیدا کرد. «مهندس محمد شوکت عوده» نایب رئیس کمیته هلال و تقویم اتحاد عربی علوم فضا و نجوم، ضمن محکوم کردن این اقدام عربستان، از مسئولین کشور‌های اسلامی‌ خواست ماه ذیحجه را با تکیه بر گزارش‌ های صحیح رویت هلال آغاز کنند و به چنین ادعاهای جاهلانه‌ای اعتنا نکنند.
از دیگر اقدامات عجیب عربستان سعودی فراخواندن مسلمانان این کشور برای استهلال ماه رمضان 1427/(1386) در غروب روز 28 شعبان بود! در حالی که محاسبات نجومی ‌یک بار دیگر وجود ماه را در آسمان پس از غروب خورشید رد می‌کرد. آیکوپ (المشروع الاسلامی‌ لرصد الاهلة-پروژه اسلامی‌رویت هلال) در این باره می‌گوید: «این مایه شرمساری است که عربستان سعودی از مردم بخواهد به دنبال هلال بگردند، در حالی که ماه در آسمان وجود ندارد و قبل از خورشید غروب کرده است!». همچنین تصمیم مشابهی در آستانه حلول ذیحجه 1428/(1387) گرفته شد و باز هم شاهد تغییر ناگهانی زمان مراسم حج و عید قربان بودیم. به دنبال چنین اتفاق شگفت انگیزی در آغاز ذیحجه 1428، در پایان این ماه شاهد یکی از شاهکار‌های تاریخی در تقویم برخی کشور‌های عربی از جمله عربستان سعودی بودیم؛ ظهور یک ماه 31 روزه در تقویم کشور‌های عربی!(در حالیکه طول دقیق یک ماه کامل قمری 29 روز و 12 ساعت و 56 دقیقه است). به دلیل اشتباه در اعلام آغاز ذیحجه از سوی برخی از کشورهای عربی، این کشورها مجبور شدند در اعلامیه‌ های رسمی‌جداگانه‌ای پنجشنبه دهم نوامبر را روز اول محرم -که در این کشورها تعطیلی رسمی ‌روز آغاز سال قمری است- اعلام کنند. بنابراین مشاهده می کنیم که درحالی که در بسیاری از کشورهای اهل سنت مانند شیعه بر رویت هلال ماه با چشم غیر مسلح تاکید دارند عربستان از قوانین متفاوتی دراین خصوص پیروی می کند که میتوان مهمترین علت تفاوت یک و یا دو روزه اولین روز ماه رمضان و شوال بین ایران و عربستان عنوان کرد. این کشور با تدوین تقویمی سراسری با نام «ام القرا» روزها و ماههای سال را متفاوت از دیگر کشورها تدوین می کند بطوریکه با استناد به شواهد خود براساس شهرت به عدالت روزهای اول هر ماه را در تقویم خود می گنجاند. اما در این میان به اعتراف بسیاری از رصدنگاران جهان اسلام، از جمله «محمد سلطان‌الکتابی»(رصدگر معروف مصری) هم اکنون رصدگران خبره ایرانی که صاحب مهمترین رکورد‌های جهانی رویت هلال هستند، تحولی در دنیای رویت هلال به پا کرده‌اند. به خصوص در سال‌های اخیر با انجام پروژه‌های موفق رویت هلال در روز در حال پرده برداشتن از راز و رمز‌های رویت هلال و نزدیک شدن به مرزهای رویت هلال با ابزار‌های قدرتمند هستند.