جولان خرافات در شبکه‌هاي اجتماعي

کافي است با لمس آيکون داده‌هاي تلفن همراه يا واي‌فاي به اينترنت متصل شويد. صداي بوق کوتاه آنقدر پشت سر هم نواخته مي‌شود که کم کم به شکل يک صداي يکنواخت در مي‌آيد. گاهي وقت‌ها براي فرار از اين صدا گزينه سکوت را انتخاب مي‌کني تا لااقل صداي پيام‌هاي پشت سر هم آزارت ندهد.

حالا اما نوبت به خواندن پيام‌هايي است که از سوي دوستان حقيقي يا مجازي‌ات فرستاده شده است. جوک، ‌داستان‌هاي کوتاه عبرت‌آموز، نقل‌قول‌هايي از افراد مشهور و بزرگان که گاهي مي‌خواني و گاهي نخوانده از کنارشان عبور مي‌کني و گاهي بعد از آنکه خودت مي‌خواني طبق قاعده فعاليت در شبکه‌هاي اجتماعي با انتخاب گزينه «کپي» پيام را براي گروه يا دوستان ديگرت به«اشتراک» ‌مي‌‌گذاري. در بين اين همه پيامي که طي روز به دستت مي‌رسد اين پيام با آنهاي ديگر فرق دارد و تو نمي‌تواني آن را ناديده بگيري. ابتداي پيام آمده است: «‌به خدا اين واقعيه. منم باور نمي‌کردم اما خيلي زود نتيجه گرفتم»‌. ادامه متن گاهي داستان شفا گرفتن يک دختر‌بچه سرطاني است. گاهي ماجراهاي عجيبي نظير نامه شانس يا عکس چهره‌اي عجيب و غريب که دور تا دورش سکه‌هاي طلاست و به عنوان الهه پول معرفي شده يا حتي گاهي اذکار و آياتي از قرآن است. تا اينجاي کار هم مشکلي پيش نمي‌آيد. اصل مشکل در ادامه مطلب است؛ مطلبي که از شما مي‌خواهد تا اين متن را به 10 نفر ديگر غير از خود فرستنده پيام بفرستيد و در نتيجه اين کار ظرف مدت کوتاهي خبري خوش به شما مي‌رسد يا به مقصود و مطلوب دلتان مي‌رسيد! اما اگر اين پيام را ناديده بگيريد و آن را براي کسي نفرستيد در آن صورت است که مشکلي برايتان پيش مي‌آيد و حادثه‌اي ناگوار برايتان رخ خواهد داد. اين بخش از پيام گاهي وقت‌ها به قدري مهيب و جدي طرح مي‌شود که حتي اگر هيچ يک از بخش‌هاي ديگر چنين نوشته‌هايي هم شما را جذب نکند، براي فرار از حادثه پيش‌بيني شده در انتهاي متن، شما هم با انتخاب گزينه کپي چنين پيامي را به چندين نفر ديگر انتقال مي‌دهيد تا يکي از حلقه‌هاي زنجيره‌اي باشيد که طراحانش نمي‌خواهند هرگز پاره شود.

‌ محملي براي انتشار گسترده‌تر خرافات

شايد شما هم به خاطر داشته باشيد روزگاري کتب ادعيه و قرآن‌هايي که در امامزاده‌ها و برخي مساجد قرار داشت پر بود از دستنوشته‌هايي درباره ماجراي يک خواب که ظاهراً هدف اين خواب هم امر به معروف و نهي از منکر بود. اما هر کس اين متن را مي‌خواند موظف بود تا همين متن را در چند قرآن يا مفاتيح ديگر بنويسد وگرنه ممکن بود حادثه‌اي ناگوار برايش رخ دهد. درست مانند حوادثي که در داستان درباره کساني که اين پيام را جدي نگرفته بودند ذکر شده بود. خلاصه کلام اينکه تمام فرصتي را که مي‌توانست براي عبادت و خواندن دعا يا قرآن صرف کند بايد براي مخدوش کردن اين کتاب‌ها صرف مي‌کرد تا افراد بيشتري در اين دام بيفتند. در همان زمان هم علما و انديشمندان با اطلاع‌رساني در اين باره تلاش کردند تا اين آسيب را از جامعه ريشه‌کن کنند. حالا ديگر کمتر پيش مي‌آيد که با چنين متوني در حاشيه قرآن‌ها و کتب ادعيه زيارتگاه‌ها مواجه شويد. دليل اين مسئله اما آگاهي جامعه و رخت بر بستن خرافات از فضاي فکري مردم نيست بلکه حالا خرافات و مهملاتي از اين دست فضاي امن‌تر و گسترده‌تري را براي فعاليت خود پيدا کرده‌اند؛ ‌فضاي مجازي ظرفيت تازه‌اي است که مي‌تواند متوني از اين دست را در مدت زمان چند ثانيه‌اي ميليون‌ها بار انتشار دهد، بنابراين محمل مناسب‌تري به نظر مي‌رسد. نکته قابل تأمل ديگر آن است که در اينجا به دليل سرعت انتشار خيلي وقت‌ها افراد بدون آنکه درباره صحت و سقم چنين پيام‌هايي فکر کنند يا اينکه فرصتي براي تحقيق درباره آنها به‌دست بياورند اين پيام‌ها را با سرعت بالا منتشر مي‌کنند.

‌ وقتي خرافات جان مي‌گيرد

بديهي است خرافات در جايي رشد مي‌کند و اثر مي‌گذارد که عقلانيت کنار گذاشته شود و جهل حکمفرماي زندگي ما باشد. اما زمينه‌هاي اجتماعي متعددي نيز بر شيوع و گسترش چنين باورهايي اثر‌گذارند. به عنوان نمونه وقتي آينده در جامعه‌اي مبهم باشد و افراد به طور جدي از فرداي خود مطمئن نباشند، ‌نگراني‌هايي در جامعه شکل مي‌گيرد. از سوي ديگر زماني که تلاش‌هاي افراد از راه‌هاي معمول و معقول به ثمر نمي‌نشيند نوعي از نا‌اميدي در جامعه شيوع مي‌يابد. در اين راستا برخي افراد به سراغ راهکارها و روش‌هاي نامعمول و ميانبرهايي مي‌روند که معمولاً هم جزو جرائم اجتماعي محسوب مي‌شود اما نتيجه گرفتن از اين روش‌ها موجب مي‌شود تا خيلي‌ها تلاش کنند يک شبه ره صد ساله را طي کنند. در برابر اين برخي ديگر هم که شايد ريسک‌پذيري رفتن به دنبال مسيرهاي خلاف و ميانبرهاي مشکوک را ندارند و از طرفي چندان اهل تلاش و کوشش هم نيستند، به سمت وسوي خرافات متمايل مي‌شوند. اما وقتي جامعه‌اي به خرافات آلوده شود از واقعيت‌ها دور شده و خيلي راحت‌تر ضربه مي‌خورد.

‌ پيام‌هايي با لباس معنويت

در بين پيام‌هايي از اين دست پيام‌هاي حاوي اذکار و دعاها و حتي آيات قرآني هم کم نيستند. «سلام، ختم 3‌ميليون صلوات جهت شفا يافتن کودک 4 ساله (متين) از سرطان (به لطف رحمت خدا)، سهم شما 5 صلوات و ارسال به 5 نفر، لطفاً قطع‌کننده زنجير نباش»؛ «لا اله الا الله محمد رسول‌الله، اين کلمه مبارک را براي 10 نفر sms کن، فردا صبح خبر خوشي مي‌شنوي، خدا‌وکيلي کوتاهي نکني، همه فرستادن جواب داده، امتحانش ضرر نداره، اول نيت کن». «المجيد، الکريم، الوحيد، الاحد، الصمد، الغدير، المالک، الرحمن، الرحيم، الله همه جا هست، براي 9 نفر بفرست به‌جز خودم، فردا خبر خوبي بهت ميرسه، اگر کوتاهي کني تا 9 سال بدشانس ميشي، حقيقت داره، براي فرستادن نام خدا شک نکن». «8 بار بگو الله و به 8 نفر بفرست. شک نکن خيلي زود خبر خوش مي‌شنوي». در مواجهه با اين پيام‌ها ديگر کار خيلي سخت مي‌شود و حتي اگر به تهديدهاي آن فکر نکني نمي‌داني آيا نفرستادن چنين پيامي برايت مسئوليت شرعي خواهد داشت يا خير؟

‌ حکم شرعي پيام‌هاي زنجيره‌اي

آيت‌الله صافي‌گلپايگاني درباره حکم پيام‌هاي زنجيره‌اي با محتواهاي به ظاهر شرعي مي‌گويد:‌ به طور کلي اين پيام‌ها بايد مدرک صحيح شرعي داشته باشد و در غير اين صورت ارسال آنها براي ديگران جايز نيست و بايد از آنها جلوگيري شود. به گفته آيت‌الله نوري‌همداني نيز مطالبي که ادعاهاي اين پيام‌هاست صحت ندارد، ولي ذکر خداوند متعال در هر حال خوب است.

آيت‌الله مکارم‌شيرازي هم در اين باره معتقدند:‌هيچ کدام از اين امور اعتباري ندارد و سزاوار است مردم به اين کارها دامن نزنند ولي هرگونه دعا و ذکر خدا و توسلات کار خوبي است.

آيت‌الله علوي‌گرگاني اما در اين باره مي‌گويند: گاهي اين پيام‌ها به صورت تشويق براي انجام عمل خير است بدون‌ آنکه جنبه دستوري داشته باشد يا وعده و وعيدي در کنار آن باشد مثل ختم صلوات به نيت اوليا و ائمه(ع) که در اين صورت نگارش و نشر آن مانعي ندارد. اما گاهي به صورت دستوري و بدون سند و مدرک معتبر است و به دنبال آن وعده يا وعيد خاصي بيان شده است که در اين صورت نگارش و نشر آن صحيح نيست و اگر موجب ايجاد وحشت و ترس در عموم مردم يا انتساب به ائمه (ع) يا بزرگان باشد يا موجب ترويج مطالب خرافي شود حرام است و نبايد انتشار پيدا کند. در چنين صورتي اين عمل شرعاً حرام است انتساب آن افترا به پروردگار و اهل‌بيت ‌عليهم‌السلام است. همچنين اگر مستلزم انتساب خلاف واقع به اهل‌بيت(ع) يا موجب ترويج خرافات شود حرام است. بنابراين بايد نسبت به آن بي‌توجهي کرده و آن را انتشار ندهند و نسبت به تذکر به افرادي که قصد انتشار آن را دارند کوشا باشند.

بنا به تأکيد ايشان در صورتي که عمل غيرديني را انتشار دهند و موجب ترويج يک امر غيرحقيقي و غيرشرعي شوند، درآمد آنها از اين راه حرام است.

آيت‌الله موسوي اردبيلي هم تأکيد کرده‌اند: ‌اينگونه نوشته‌ها اعتبار ندارد.

به باور آيت‌الله شبيري‌زنجاني، در صورتي که اين پيام‌ها مشتمل بر کذب و مفسده باشد و منتسب به متون ديني شود، جايز نيست. همچنين اگر عرف برداشت انتساب نمايد. در نهايت اينکه اينگونه امور الزامي براي افراد نمي‌آورد. همچنين در صورتي که در مقابل کار حرام باشد، اکل مال به باطل است.

آيت‌الله سيدعزالدين حسيني زنجاني نيز با اشاره به اينکه قبل از انقلاب و اوايل انقلاب نيز اينگونه مطالب به صورت کاغذهاي دستنويس و احياناً چاپي پخش مي‌شد، مي‌گويند: انتشار بعضي از اين پيام‌ها موجب وهن شريعت و دين مي‌شود و لذا جايز نيست و هيچ‌گونه الزام شرعي هم در تکثير متوجه دريافت‌کنندگان نيست.