چالش مادر شدن زنان کارمند در دو دو تا چهارتای زندگی
مدیرکل دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت می‌گوید اوضاع جمعیت کشور بهتر که نشده هیچ بدتر هم شده است: «در شرایط فعلی هم میزان ازدواج‌ها و هم میزان فرزندآوری در کشور کاهش یافته است. سالانه بین ۵ تا ۷ درصد از میزان ازدواج‌ها کم شده، به طوری که در سال ۸۹ حدود ۸۹۰ هزار و در سال ۹۶ حدود ۶۷۰ هزار ازدواج انجام شده است»
تقویم را ورق می‌زند؛ پنج سال است که ازدواج کرده، اما هنوز مادر نشده است. گوشی تلفن همراهش را در دست می‌گیرد. عکس پس زمینه صفحه‌اش نوزادی دوست‌داشتنی است. قفل صفحه کلید را باز می‌کند و به گالری می‌رود. تصاویر انواع و اقسام بچه‌هایی را که در گوشی‌اش ذخیره کرده است با لبخند بالا و پایین و با خود فکر می‌کند اگر شرایط اجازه می‌داد لااقل یکی از این بچه‌ها مال خودش بودند حالا مجبور نبود تصاویر بچه‌های مردم را با حسرت نگاه کند. در افکار خودش غرق شده بود که چشمش به روزنامه روی میز کارش می‌افتد. در گوشه‌ای از روزنامه با تیتر درشت نوشته شده است؛ «سقوط جمعیت». روزنامه را بر می‌دارد و نخستین جمله گزارش را با دقت نگاه می‌کند. «ایران ششمین کشور جهان است که به سرعت به سوی سالمندی پیش می‌رود.»
سیاست‌های جمعیتی کشور در اردیبهشت ۹۳ از طرف مقام معظم رهبری در راستای «اهمیت مقوله جمعیت در اقتدار ملی و با توجه به پویندگی، بالندگی و جوانی جمعیت کنونی کشور به عنوان یک فرصت و امتیاز و در جهت جبران کاهش نرخ رشد جمعیت و نرخ باروری در سال‌های گذشته» ابلاغ شد. این سیاست‌ها در ۱۴ بند به همه دستگاه‌ها ابلاغ شد و در آن بر ضرورت هماهنگی و تقسیم کار بین ارکان نظام و دستگاه‌های ذیربط برای اجرای دقیق، سریع و قوی این سیاست‌ها و گزارش نتایج رصد مستمر اجرای آن‌ها تأکید شده است. حالا چهار سالی از ابلاغ این سیاست‌ها می‌گذرد، اما آنطور که سیدحامد برکاتی، مدیرکل دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت می‌گوید اوضاع جمعیت کشور بهتر که نشده هیچ بدتر هم شده است: «در شرایط فعلی هم میزان ازدواج‌ها و هم میزان فرزندآوری در کشور کاهش یافته است. سالانه بین ۵ تا ۷ درصد از میزان ازدواج‌ها کم شده، به طوری که در سال ۸۹ حدود ۸۹۰ هزار و در سال ۹۶ حدود ۶۷۰ هزار ازدواج انجام شده است.»
کاهش میزان ازدواج و تولد
به گفته مدیرکل دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت در حوزه جمعیت یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها عدد رشد جمعیت است که در حال حاضر این رقم ۳ /۱ است. آنچه بیش از همه چیز اهمیت دارد، عدد TFR یا نشان باروری کلی است.
برکاتی می‌افزاید: «بر اساس سرشماری سال ۹۵ و نظر جمعیت‌شناسان کشور، شاخص TFR یا باروری زنان در پنج سال منتهی به سال ۹۵ به میزان ۰۱/۲ بود. برخی نیز می‌گویند در سه سال منتهی به این سال، نشان باروری کلی ۰۸/۲ و حدود سال ۹۵ میزان این نشان ۱/۲ بود و البته این میزان خیلی خوشحال‌کننده نیست، زیرا سطح جایگزینی جمعیت باید ۱/۲ باشد. به نسبت خانم‌های ۱۵ تا ۴۵ سال کشور باید بررسی کرد که چه تعداد کودک در سال به دنیا می‌آیند. تعدادی از این کودکان در دوران نوزادی و نوجوانی یا قبل از رسیدن به سن بازدهی برای کشور، ممکن است دچار حادثه‌ای شوند. درباره عدد TFR یا همان نشان باروری کلی همه جهان بر عدد ۱ /۲، توافق دارند.»
وی ادامه می‌دهد: «متولدان سال ۹۵ حدود یک میلیون و ۴۰ هزار نفر بودند و علت این میزان تولد به دلیل وجود شکم نمودار جمعیتی دهه ۶۰ بود، زیرا در این دهه در برخی سال‌ها حدود ۲ میلیون تولد اتفاق افتاد و در نتیجه به مرور میزان ازدواج‌ها و به همان نسبت تولد‌ها هم بیشتر شد. اصولاً بیشتر زوج‌هایی که ازدواج می‌کنند، اولین فرزندشان حدود چهار، پنج سال بعد از ازدواج متولد می‌شود.»
تسهیلاتی که نیست!
فرهنگ «فرزند کمتر زندگی بهتر» هنوز هم در زندگی مردم جاری است، اما دلیل پایداری این فرهنگ را باید در شرایط دیگری هم جست‌وجوکرد. در اغلب کشور‌های دنیا به تناسب رویکردی که به افزایش جمعیت دارند تسهیلات متناسب با آن را هم فراهم می‌آورند. در کشور ما، اما سیاست‌های افزایش جمعیت با هیچ رویکرد تشویقی همراه نبوده است. در این میان با تغییر هنجار‌های اجتماعی و لزوم اشتغال زنان در کنار مردان برای تأمین اقتصاد خانواده، امنیت شغلی مادران در زمینه فرزندآوری بسیار اهمیت دارد. مرخصی زایمان ۹ ماهه یکی از تسهیلاتی است که برای زنان شاغل مطرح شد، اما جز برخی وزارتخانه‌های دولتی از جمله وزارت بهداشت زیر بار چنین امری نرفته‌اند. به همین دلیل زنانی که در بخش خصوصی شاغلند اگر اطمینان داشته باشند بارداری شان منتج به از دست دادن کارشان نخواهد شد به دلیل شرایط خاص کاری و تعداد کم کارمند باید بعد از زایمان سر کار خود حاضر شوند.
مدیرکل دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت درباره وضعیت اجرای قانون مرخصی پدر نیز اینگونه توضیح می‌دهد: «موضوع ۱۵ روز مرخصی برای پدر نیز به این دلیل بود که امنیت روانی برای مادری که تازه زایمان کرده فراهم شود. در گذشته خانواده‌های گسترده با وجود پدربزرگ، مادربزرگ، خاله و عمو وجود داشت، اما در حال حاضر خانواده‌ها کوچک شده و بسیاری از زوج‌ها با فاصله‌های بسیار دور از والدین خود زندگی می‌کنند.»
از نگاه وی وقتی سیاستی برای جمعیت در سطح کلان کشور تعیین می‌شود باید به تمام ابعاد آن توجه کرد و نه اینکه فقط بخشی از آن را بزرگنمایی نمود. به طور مثال سیاست‌های کلان جمعیت در کشور شامل ۱۴ بند است که به مواردی مانند سالمند، تغذیه و... نیز اشاره می‌کند و اگر به تمام این موارد توجه شود، می‌توان چالش جمعیت را برطرف کرد. برکاتی می‌گوید: «راهبرد‌های وزارت بهداشت در زمینه جمعیت، بر اساس سیاست‌های جمعیتی کشور تغییر کرده و در مسیر فرزندآوری قرار گرفته است. وزارت بهداشت در زمینه ازدواج سالم نیز کار‌هایی انجام داده و بیش از ۳۰ هزار کارگاه و جلسه آموزشی در دانشگاه‌ها برای جوانان برگزار کرده است. بیش از ۲ میلیون دانشجو در این کارگاه‌ها مشارکت داشته و آموزش دیده‌اند.
در زمینه فرزندآوری نیز کلاس‌های آموزشی برای همه زوج‌ها برگزار شده است. با راهبرد اتخاذ شده توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی و سازمان اجتماعی کشور، این آموزش‌ها به عنوان یکی از سد‌ها در برابر طلاق انتخاب شده است. این آموزش‌ها از دو ساعت به شش ساعت رسیده و در دو استان البرز و تهران به صورت پایلوت اجرا شده است.»
با صدای زنگ پیام کوتاه به خود می‌آید. روزنامه را کنار می‌گذارد و سراغ پیامک می‌رود. پیامک هشدار بانک برای پرداخت قسط وامی است که برای برگزاری مراسم ازدواج گرفته بودند. گالری گوشی‌اش را با تمام عکس‌هایی که از بچه‌ها، اشک‌ها و لبخندهایشان دارد می‌بندد و با موبایل بانک ته مانده حسابش را چک می‌کند تا ببیند از پس قسط وامشان بر می‌آید یا نه؟