پرونده ای برای حجابی که سیاسی شد

تعریف حجاب اسلامی از منظر شهید مطهری

معنای لغوی حجاب که در عصر ما اين کلمه برای پوشش زن معروف شده است چيست ؟ کلمه‏ حجاب هم به معنی پوشيدن است و هم به معنی پرده و حاجب . بيشتر استعمالش به معنی پرده است . اين کلمه از آن جهت مفهوم پوشش می‏دهد که‏ پرده وسيله پوشش است ، و شايد بتوان گفت که به حسب اصل لغت هر پوششی‏ حجاب نيست ، آن پوشش حجاب ناميده می‏شود که از طريق پشت پرده واقع‏ شدن صورت گيرد . در قرآن کريم در داستان سليمان ، غروب خورشيد را اينطور توصيف می‏کند : " « حتی توارت بالحجاب »" يعنی تا آنوقتی که خورشيد در پشت پرده مخفی شد . پرده حاجز ميان قلب و شکم را " حجاب " می‏نامند.

استعمال کلمه حجاب در مورد پوشش زن يک اصطلاح نسبة جديد است. در قديم و مخصوصا در اصطلاح فقهاء کلمه " ستر " که به معنی پوشش است به‏ کار رفته است . فقهاء چه در کتاب الصلوه و چه در کتاب النکاح که‏ متعرض اين مطلب شده‏اند کلمه " ستر " را به کار برده‏اند نه کلمه حجاب‏ را . بهتر اين بود که اين کلمه عوض نمی‏شد و ما هميشه همان کلمه " پوشش " را به کار می‏برديم . زيرا چنانکه گفتيم معنی شايع لغت حجاب پرده است ، و اگر در مورد پوشش به کار برده می‏شود به اعتبار پشت پرده واقع شدن زن‏ است و همين امر موجب شده که عده زيادی گمان کنند که اسلام خواسته است‏ زن هميشه پشت پرده و در خانه محبوس باشد و بيرون نرود.

وظيفه پوشش که اسلام برای زنان مقرر کرده است بدين معنی نيست که از خانه بيرون نروند . زندانی کردن و حبس زن در اسلام مطرح نيست . در برخی‏ از کشورهای قديم مثل ايران قديم و هند چنين چيزهائی وجود داشته است ولی‏ در اسلام وجود ندارد.

وقتی حجاب سیاسی می شود

پوشش زنان مسلمان به عنوان نمادی از پویایی و پایداری اسلام در مقابل جریانات ضد دینی همواره مورد توجه دین پژوهان و جامعه شناسان مسلمان و غیر مسلمان بوده است . از این رو در جوامع دینی به وفور شاهد برخوردهای سیاسی با مقوله حجاب طی سالهای گذشته و حتی در دوران معاصر می باشیم که نمونه هایی از آن عبارتند از :

قوانین کشور فرانسه از سال 2004 دختران را از داشتن حجاب اسلامی در مدرسه‏‏ها، دانشگاه‌ها و مکان‌های دولتی منع می‌کند.

رضا شاه در 17 دی 1314 قانون کشف حجاب را رسمی کرد. این قانون پس از پایان حکومت رضا شاه در شهریور بیست، به فراموشی سپرده‌شد و اجرا نگردید.

بر اساس تصمیم دولت تاجیکستان رعایت حجاب در مدارس این کشور ممنوع است.

در ترکیه داشتن حجاب اسلامی در دانشگاه‌های دولتی ممنوع است، اما در سال 2008 پارلمان ترکیه رای به لغو این قانون داد.

در آذربایجان دولت در سال 2010 دستور ممنوعیت استفاده ازپوشش اسلامی را در اماکن دولتی و آموزشی اعلام کرد.

اما سیاسی شدن مسئله حجاب در ایران طی سالهای اخیر ریشه در مباحث انتخاباتی دارد.

شروع سال 88 همراه بود با بازار داغ اظهار نظر های سیاسی جریانات مختلف پیرامون مسئله گشت ارشاد و حواشی آن . میر حسین موسوی 25 فروردین ماه در حالی وعده توقف گشت های ارشاد را داد که مهدی کروبی در جمع دانشجویان دانشگاه زنجان از عدم نیاز به صدور دستور توقف گشت های ارشاد در صورت پیروزی وی درانتخابات داده بود « من اگر رئيس جمهور شوم، خود گشت ارشاد برنامه هايش را متوقف خواهد کرد و حتي لزومي ندارد که من به آنها بگويم.»

اما همان زمان بحث کار فرهنگی نیز به تواتر از سوی چهره های سیاسی مطرح می شد و از ناجا درخواست می شد که به کار فرهنگی در زمینه حجاب بپردازد . موضوعی که سردار مهدی محمدی فر معاون پارلمانی ناجا در پاسخ به آن چنین اظهار نظر کرده بود « پليس متولي امور فرهنگي نيست و دستگاه هاي فرهنگي بايد اين نيرو را در انجام ماموريت هاي خود ياري دهند، اما اگر اين دستگاه ها در انجام وظايف خود کوتاهي کنند، پليس منتظر نمي ماند آنها همچنان نسخه نويسي و معدودي اراذل و اوباش و هنجارشکن امنيت مردم را سلب کنند.... » وی مقابله با مصادیق بدحجابی را جز حقوق شهروندی مردم دانست و گفت « معتقديم برخورد فرهنگي با موضوعات اجتماعي مي تواند کاهش دهنده اصطکاک پليس با آحاد جامعه شود اما اجازه نخواهيم داد حقوق شهروندان به دليل کوتاهي دستگاه هاي مسوول در حوزه فرهنگ و تعليم و تربيت تضييع شود و تلاش مي کنيم با استفاده از شيوه هاي قانوني و ابزارهاي روز و بدون توجه به خوشايند يا بد آمد ديگران در جهت تامين امنيت مردم و ارتقاي سطح اخلاق در جامعه گام برداريم.»

موضع ناجا در خصوص ضرورت کار فرهنگی پیرامون مسئله حجاب را شاید بتوان پاسخ این نیرو به انتقادات بهمن ماه 87 صادق محصولی که تازه ردای وزارت کشور را بر تن کرده بود تعبیر کرد چراکه وی نیز اجرای این طرح را نقاض حقوق شهروندی افراد خوانده بود.

ستاد صیانت از .....

انتقادات به طرح امنیت اجتماعی تا بدانجا ادامه یافت که دکتر احمدی نژاد که پیش تر خود ذیل طرح حجاب و عفاف را امضا و به نیروی انتظامی ابلاغ کرده بود با ارسال نامه ایی خواستار رعایت شان و کرامت شهروندان هنگام اجرای این طرح شد و پیرو آن ستاد صیانت از حقوق شهروندی در وزارت کشور تشکیل یافت.

نامه رئیس جمهور سبب شد تا اجرای طرح حجاب و عفاف که بخشی از طرح ارتقای امنیت اجتماعی بود از وزارت ارشاد به وزارت کشور که وزارتخانه ای جامع تر و گسترده تر بود منتقل شود تا به قول معاون پارلمانی ناجا «از این طریق رفتارهای اجتماعی در سایه امور آموزشی فرهنگی شفاف تر » شود.

طرحی برای ارتقا امنیت

«طرح ارتقای امنیت اجتماعی» برنامه اجرایی نیروی انتظامی است که در راستای مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی تحت عنوان«طرح جامع عفاف» اجرا شد. این در حالی بود مراحل نخستین طرح بیشتر بر پوشش زنان تمرکز داشت و در مراحل بعدی ابتدا جمع آوری معتادان و سپس جمع آوری اراذل و اوباش، بازرسی از کارگاه‌ها و فروشگاه‌های لباس و آرایشگاه‌های مردانه، عکاسی‌ها و.. نیز در دستور کار نیروی انتظامی قرار گرفت.

اما اندک زمانی از اجرای طرح نگذشته بود که سیل انتقادات به نیروی انتظامی که تنها مجری طرح بود سرازیر شد و از ضد انقلاب خارج نشین تا برخی چهره های دولتی به انتقاد از نحوه ی اجرای این طرح پرداختند و این کافی بود تا  ‏اسماعیل احمدی مقدم فرمانده نیروی انتظامی پس از بالا گرفتن انتقادات و و خصوصا پس از آنکه غلامحسین الهام سخنگوی وقت دولت احمدی نژاد، حمایت دولت از اجرای «طرح ارتقای امنیت اجتماعی» را انکار کرد گفت:« تاکنون نخواستیم موضوع بند یکم این طرح را عنوان کنیم، اما به دلیل‎ ‎به وجود آمدن ‏این بحث‌ها باید بگوییم بر اساس بند یکم، تعیین مصادیق حجاب‎ ‎و حد و مرز آن بر عهده نیروی انتظامی است ‏و صراحتا به آن اشاره شده، از‏‎ ‎این رو تنها انجام وظیفه کردیم.»

سال 87 در حالی از سوی نیروی انتظامی سال تثبیت طرح ارتقای امنیت اجتماعی نامیده شد که این نامگذاری از سوی کارشناسان به عنوان نشانه های استمرار این طرح در سنوات بعد حکایت تفسیر می شد.بر این اساس گزارشات متنوعی از سوی فرماندهان نیروی انتظامی در خصوص دستاوردهای طرح ارتقای امنیت اجتماعی در حوزه حجاب و پوشش اسلامی در جامعه منتشر می شد« سردار علیرضا اکبر شاهی فرمانده انتظامی استان تهران(نیمه خرداد1387): از دستگیری1098 زن بدلیل پوشش و ارسال 114 نفر به دادگاه و دستگیری 83 نفر بدلیل برگزاری مراسم جشن و میهمانی خبر داد» و « فرمانده پلیس فرودگاهها از جلوگیری از سفر 128 نفر، اخذ تعهد کتبی از 6799 نفر و تذکر به 171هزارو151 نفر بدلیل آنچه بدحجابی خواند در 5ماه اول سال 1387 خبر داد».

در سوی دیگر فاز جدیدی از طرح ارتقای امنیت اجتماعی با هدف انهدام زنجیره فساد اجتماعی از مراکز عمومی و اماکن تجاری توسط نیروی انتظامی کلید خورد تا حلقه های زنجیره بی بند و باری اجتماعی یکی پس از دیگری از هم گسیخته شوند. فرمانده انتظامی تهران بزرگ طرح برخورد با بدحجابی در مراکز و شرکت‌های خصوصی در سال 1387 را بیان کرد: «در راستای اجرای طرح ارتقای امنیت اجتماعی، پلیس پایتخت به زودی طرح برخورد با بدحجابی در شرکت‌های خصوصی و مراکزی نظیر کافی شاپ‌ها، کافی نت‌ها، تالارها و رستوران‌ها را از سر می‌گیرد و با اختلال کنندگان امنیت و قانون شکنان به شدت برخورد می‌کند.» در ادامه اجرای این طرح، پلیس ضمن بازرسی از عکاسی‌ها ده‌ها واحد صنفی را پلمپ و به تعدادی اخطار داد.

اما در نهایت طرح با کم محبتی جریانات سیاسی و سرخوردگی نیروی انتظامی به حاشیه رفت تا در بهار 1390 بار دیگر بحث پوشش در جامعه بار دیگر داغ شود.

تظاهرات خیابانی برای احیا پوشش اسلامی از تهران تا ترکیه

اگر نهادهاي غير دولتي ترکيه روز شنبه سي ام آوريل (3/2/90) در شهر کوجاالي يک راهپيمايي بزرگ تحت عنوان "آزادي حجاب در همه جا " برگزار کردند که همه اقشار مسلمان ترکيه اعم از انجمن‌ها، بنيادها و سنديکاهاي اسلامي شرکت داشتند در ایران نیز تظاهراتهای مختلف در شهرهای سراسر کشور در حمایت از پوشش اسلامی سال گذشته به راه افتاده بود که مهمترین آنها در تهران و اصفهان برگزار شد .

درست سال گذشته (15/2/89 ) ستاد مردمی احیای فرهنگ و ارزش های اسلامی اعلام کرد در نظر دارد در آستانه شهادت حضرت فاطمه زهرا بزرگ بانوی مظهرعفاف و حجاب بعد از نماز جمعه تهران راهپیمایی برگزار کند.

ستاد مردمی احیای فرهنگ و ارزش های اسلامی که متشکل از تعدادی تشکل های مردمی از جمله انصار حزب الله تهران، مرکز فرهنگی میثاق، جمعیت زنان فاطمی و جنبش دانشجویی حافظان حجاب است با دعوت از امت حزب الله ، نسبت به برگزاری راهپیمایی پس از اقامه نماز جمعه از مقابل درب اصلی دانشگاه تهران تا میدان انقلاب اقدام کرد که از سوی رسانه ملی نیز پوشش خبری مناسبی به آن داده شد ، ولی نتیجه ی مد نظر معترضان تا کنون برآورده نشده است.

اعتراضات علما به بد حجابی از مشهد تا تهران

پس از انتقادات برخی مراجع تقلید از سیاست های فرهنگی دولت دهم در دیدار با اعضای فراکسیون روحانیون مجلس هشتم و پیرو آن دیدار محرمانه اعضای شورای فرهنگی دولت با مراجع قم گمانه ها را پیرامون انتقادات مراجع نسبت به عملکرد دولت در موضوع حجاب بیش از پیش تقویت کرد.

در سوی دیگر نماز جمعه مشهد و امام جمعه صریح الهجه آن آیت ا... علم الهدی پیاپی به انتقاد از وضع مسئله حجاب و اوضاع فرهنگی جامعه پرداخت تا سید احمد خاتمی  امام جمعه تهران در تکمیل آنها سخن از ضرورت اهدای خونهای پاک در راه احیای حجاب در جامعه سخن به میان آورد .

در مجلس نیز محمد تقی رهبر نماینده مردم اصفهان علم مبارزه با بد حجابی را بر دست گرفت و انگشت اتهام خود را به سوی دولت نشانه رفت :« محمد تقی رهبر عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی با انتقاد از وضعیت حجاب در کشور به شفاف گفت: وضعیت حجاب نسبت به گذشته هیچ فرقی نکرده است حتی می‌توانم بگویم یک مقدار ناهنجاری‌ها هم بیشتر شده است.رهبر با انتقاد از عملکرد دولت در زمینه حجاب افزود: دولت چکار کرده است؟ تنها حرفی که آقایان زدند این بود که باید کار فرهنگی انجام شود اما ما کار فرهنگی آنچنانی هم از آقایان ندیدیم. ما به کار فرهنگی اعتقاد داریم اما هم کار فرهنگی لازم است و هم باید برخورد شود اگر منکر در جامعه ، منکر است پس علاوه بر کار فرهنگی کار اجرایی هم انجام دهید.»

اما آنچه از اظهارت مطروحه پیرامون مسئله پوشش اسلامی در جامعه می توان استنباط کرد تبدیل شدن آن طی سالهای اخیر به موضوعی سیاسی است که جریانات سیاسی از یک سو و جامعه دینی از سوی دیگر بر سر آن چالش دارند.

طرح امنیت اجتماعی چرا ناکام ماند؟

برای پاسخ به این سوال می توان به اظهارات برخی مقامات قبلی و فعلی دولت های نهم ودهم مراجعه کرد . محمد حسین صفار هرندی وزیر مستعفی فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت نهم در تشریح علل شیوع معضلات فرهنگی معتقد است « آقای احمدی‌نژاد در طول دولت نهم خیلی در مسائل فرهنگی مداخله نمی‌کردند. من برداشتم این بود که چون هدف‌گذاری‌های اصلی ایشان در حوزه‌های دیگر بود ایشان به این حوزه‌های فرهنگی خیلی نمی‌رسید؛ البته گاهی وقت‌ها که آقای رئیس جمهور را دعوت می‌کردیم مثلا شرکت در برنامه سمفونی مقاومت انقلاب یا ایثار، می‌آمدند و ضمن استقبال از این موضوعات تشویق و حتی کمک هم می‌کردند که رونق بگیرد، اما این طور نبود که به همان میزان که مثلا در شورای اقتصاد رئیس جمهور وقت می‌گذاشت در این عرصه هم وقت بگذارند.»

اما وزیر آموزش و پرورش دولت دهم ریشه مشکلات را ضعف سیستم آموزشی کشور معرفی می کند . مجید حاجی بابایی معتقد است «مشکلاتی که امروز در باب حجاب و عفاف امروز در جامعه مطرح می شود، به عدم توجه به جایگاه نظام تعلیم و تربیت برمی گردد. همچنین تمام مشکلات اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به بی توجهی به آموزش و پرورش برمی‌گردد. اما اگر بخواهیم نظام تعلیم و تربیت ارزش یابد، اول باید به مرجعیت معلم پی ببریم و یکبار دیگر تعریف از معلم را بازخوانی کنیم»

زنده باد کار فرهنگی

شناخت ابزارهای مناسب و شیوه ها و قالب های مؤثر و کارآمد، از گام های نخست برای نهادینه سازی و گسترش باورهای دینی است. تحلیل ابزاری و روشی، فرصتی برای فرهنگ سازان ایجاد می کند تا در زمان کوتاه تری با استفاده از ابزارهای مناسب و شیوه های مؤثر به هدف های خود برسند.

وسایل ارتباط جمعی و رسانه ها، ابزار مهمی برای عرضه و انتقال پیام های فرهنگی به مخاطبان در سطح گسترده است. آشنایی با انواع رسانه ها و استفاده بهینه از کارآیی ها و بهره وری درست از همه امکانات این ابزار، فرهنگ سازی را روش مندتر می کند و به روند آن سرعت می بخشد.هم چنین به یاری ابزار آموزشی و کمک آموزشی می توان به اهداف فرهنگی مورد نظر نزدیک شد. متن های آموزشی، پژوهشی و جهت دهی به موضوع ها و برگزاری نشست های متناسب با سطح تحصیلی افراد نیز جزو ابزار کمک آموزشی است.

هنر به عنوان قالبی جهانی که فراتر از زبان ها و ملیت هاست، یکی دیگر از بهترین شیوه های فرهنگ سازی در عرصه های ملی و بین المللی است. پیام هایی که از طریق هنر متعهد بیان شوند، به علت بهره گیری از نیروهای درونی افراد و برآوردن حس زیبایی شناسانه انسانی، بسیار ماندنی و عمیق تر خواهند بود. گفتنی است که هنر تصویری از دیگر هنرهای اثرگذار است.

هم چنین مرکزهای اعزام مبلّغ و متولیان فرهنگ دینی در نهادینه سازی فرهنگ حجاب، نقش مهمی دارند و آشنایی مبلّغان و مروجان فرهنگ دینی با شیوه های تبلیغی جدید، بسیار کارآمد است. تبلیغ از طریق ارتباط چهره به چهره و مستقیم نیز بسیار مؤثر است. البته با بهره مندی از فن آوری روز و شبکه اینترنت و ایجاد پایگاه های شخصی برای مبلّغان می توان این نوع تبلیغ را در فضای گسترده تری انجام داد و از زمان، بیشتر سود جست.

وظایف دولت اسلامی در فرهنگ سازی دینی

نهادینه سازی، گسترش و حفظ فرهنگ حجاب و عفاف در جامعه اسلامی، نیازمند حرکتی گروهی، پویا، هدفمند و روشمند است. از این رو، تلاش همه جانبه نهادهای دولتی از یک سو و شهروندان از دیگر سو، همراه با تعامل، تفاهم و همدلی سبب می شود که فرهنگ عفاف گسترش یابد.حرکت اصولی و روش مند در نهادینه سازی، گسترش و حفظ فرهنگ حجاب و عفاف را به پنج مرحله می توان تقسیم کرد:

1. احساس ضرورت مردم برای ایجاد تحول در فرهنگ عمومی حجاب و عفاف؛

2. تلاش برای حل مسئله و گسترش اعتراض مردم به مسئولان و متولیان فرهنگ دینی؛

3. حرکت دولت و برنامه ریزی در چهار سطح: شناخت کارشناسانه موضوع، آسیب شناسی موضوع، بررسی راه های حل موضوع و ارائه راه حل های مناسب به مراجع صلاحیت دار قانونی مانند قوه مقننه (به صورت لوایح قانونی)؛

4. اجرای برنامه های تصویب شده از سوی قوه مقننه و برنامه ریزی درباره اهداف جزئی و اجرایی برای رسیدن به هدف کلی؛

5. تغییر وضع موجود و ایجاد وضعیت مطلوب در زمینه حجاب و عفاف، با بهره مندی از اختیارات دولت.

با توجه به پنج مرحله یادشده، نقش اساسی دولت اسلامی را در نهادینه سازی، گسترش و حفظ باورها می توان دریافت. مردم این حرکت را آغاز می کنند. سپس دولت وارد عمل می شود و پس از بررسی کارشناسانه، پیشنهادهایی به قوه مقننه می دهد و پس از تصویب مجلس، آن را اجرا می کند.

با بررسی ماجرای «کشف حجاب» که حکومت پهلوی با به کارگیری همه نهادها و سازمان های دولتی و مردمی این حرکت ضدفرهنگی را در سال 1314 اجرا کرد، روند حرکت و برنامه ریزی مسئولان آن دوران را برای دست یابی به موقعیت یاد شده می توان به خوبی تحلیل کرد. گفتنی است به دلیل مخالفت های جامعه و برحق نبودن ایده کشف حجاب، عمر این حرکت ضدفرهنگی کوتاه بود. از این پدیده می توان چنین نتیجه گیری کرد که حجاب و ضرورت آن امری است که مردم ایران به حکم فطرت و عقل پذیرفته اند؛ زیرا اگر چنین نبود، مردم با کشف حجاب مخالفتی نمی کردند. وقتی با چنین واقعیت و موهبتی روبه روییم، بسیار خطا خواهد بود اگر با بدسلیقگی و رفتارهای افراطی و تفریطی، این موقعیت مناسب را از دست بدهیم. بی گمان، با تلاش آگاهانه، حجاب، در چنین جامعه ای نهادینه خواهد شد.

در کتاب تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، به 157 سند (از سند شماره 25 تا سند 208) درباره مسائل مربوط به کشف حجاب اشاره شده است. جلوگیری از ورود خانم های باحجاب به مکان های عمومی، ممنوع بودن همسران افسران در استفاده از چادر در مهمانی ها و پرداخت مساعده به افسران برای تهیه لباس های مخصوص برای خانواده های آنان، موضوع بخشی از این سندهاست.

شاید بتوان با الگو برداری از شیوه های مرسوم فرهنگسازی معضل بدحجابی را به نحوی کم هزینه تر ساماندهی و در نهایت از چهره جامعه حذف کرد.

 
ندای انقلاب